Morgunblaðið - 15.04.2005, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 15. APRÍL 2005 35
Um þessar mundir er þess minnst umheim allan að 100 ár eru liðin síðan„maður aldarinnar“ á 20. öld, AlbertEinstein, birti þrjár frægar greinar
um eðlisfræði nútímans. Jafnframt verður liðin
hálf öld frá dánardægri hans hinn 18. apríl næst-
komandi.
Af þessu tilefni halda Eðlisfræðifélag Íslands
og raunvísindadeild Háskóla Íslands fyrirlestra-
röð undir heitinu „Undur veraldar – á ári eðl-
isfræðinnar“. Næsta laugardag, 16. apríl, fjallar
höfundur þessarar greinar um Einstein í
tengslum við almenna sögu og vísindasögu 20.
aldar. Fyrirlesturinn verður í sal 1 í Háskólabíói
kl. 14:00 stundvíslega. Hægt er að fræðast nánar
um fyrirlestraröðina í heild á vefsetri Háskólans,
hi.is.
Albert Einstein fæddist í borginni Ulm í
Þýskalandi 14. mars 1879. Hann var af gyðinga-
ættum en siðir gyðinga voru þó ekki viðhafðir á
æskuheimili hans. Albert litli var seinþroska, til
að mynda óvenju seinn til máls. Hann hneigðist
til dagdrauma og hafði óbeit á leikjum sem
tengdust hermennsku. Einstein leiddist í skóla
en las hins vegar mikið á unglingsárum, m.a. um
náttúruvísindi. Einnig lék hann dável á fiðlu.
Hann hafði auk þess áhuga á trúarbrögðum en
fékk andúð á strangtrúarsiðum og ákvað að
halda sér utan við trúarsöfnuði.
Í þýskum framhaldsskóla leiddust Einstein
allar námsgreinar nema stærðfræði og ekki síð-
ur skólabræðurnir sem voru sífellt að hvetja
hann til íþróttaiðkunar. Honum var vísað úr
skóla vegna þess að hann græfi undan virðingu
nemenda fyrir kennurum. Fjölskyldan bjó þá í
Mílanó og þegar þangað kom tilkynnti hann föð-
ur sínum að hann vildi ekki lengur vera þýskur
ríkisborgari. Skömmu síðar tók
Einstein inntökupróf í frægan
verkfræðiháskóla í Zürich í Sviss,
en féll. Rektor skólans kom þó
auga á stærðfræðigáfu hans og
ráðlagði honum að taka svissneskt
stúdentspróf sem hann og gerði.
Þegar Einstein kom í háskólann
ákvað hann að leggja stund á
stærðfræði og eðlisfræði með
kennslu í æðri skólum fyrir augum.
Hann lauk prófi með allgóðum
vitnisburði aldamótaárið en fékk
aðeins íhlaupavinnu þar til honum
bauðst staða á einkaleyfaskrifstofu
í Bern árið 1902. Það starf gerði
honum kleift að sinna vísindaiðk-
unum eins og hugur hans stóð til.
Hann varð síðan prófessor í Zürich
og Prag uns frægð hans var orðin slík árið 1913
að honum var boðið að gerast forstöðumaður
Kaiser-Wilhelm-eðlisfræðistofnunarinnar í Berl-
ín, án kennsluskyldu. Þar dvaldist hann allt til
ársins 1933 þegar hann hrökklaðist undan nas-
ismanum til Institute of Advance Study í Prince-
ton þar sem hann starfaði til dauðadags 18. apríl
1955.
Einstein hóf að birta ritgerðir um eðlisfræði
1902, en árið 1905 markar tímamót í vísindastörf-
um hans. Þá komu út þrjár ritgerðir eftir hann
með nokkurra vikna millibili og hefði hver um sig
nægt venjulegum eðlisfræðingum til frægðar.
Ein þeirra er einn af fyrstu hornsteinum svokall-
aðrar skammtafræði sem fjallar einkum um
hegðun atómagna og hefur valdið byltingu í nú-
tímaeðlisfræði ekki síður en afstæðiskenningin.
Önnur fjallar um svokallaða hreyfingu Browns
sem er vitnisburður um tilvist atóma og stærð
þeirra.
Heitið á þriðju ritgerðinni lætur lítið yfir sér:
„Um rafsegulfræði hluta á hreyfingu“, en hún
felur þó í sér undirstöðu takmörkuðu afstæðis-
kenningarinnar (special theory of relativity).
Hún hefur ýmsar framandi afleiðingar og þar á
meðal er hin fræga jafna Einsteins um jafngildi
orku og massa, E = m c2. Í henni felst m.a. að lít-
ill massi samsvarar mjög mikilli orku. Hún er oft
nefnd í tengslum við kjarnorkusprengjuna og má
til sanns vegar færa að hún sé einn af fræðilegum
hornsteinum kjarnorkunnar.
Takmarkaða afstæðiskenningin tekur ekki til
þyngdarkrafta. Það var ekki fyrr en ellefu árum
síðar sem Einstein bætti úr þessum ágalla er
hann lauk við smíði almennu afstæðiskenning-
arinnar með grein sem birtist árið 1916. Al-
menna afstæðiskenningin fól í fyrstu í sér fáar
forsagnir um athuganir sem stönguðust á við
fyrri hugmyndir í aflfræði Newtons. Kenningin
sagði þó m.a. fyrir um það að ljósið beygi mæl-
anlega þegar það fer framhjá þungum hlutum
eins og sólinni. Þetta gátu menn svo staðfest með
mælingum við sólmyrkva árið 1919. Það þótti
mikill sigur fyrir kenningu Einsteins og vakti
mikla athygli, m.a. í fjölmiðlum þeirra tíma, dag-
blöðunum. Lundúnablaðið Times birti frétt um
mælingarnar með fyrirsögninni: „Bylting í vís-
indum. Hugmyndum Newtons kollvarpað“. – Og
þessi atburður átti talsverðan þátt í
því að skapa þá mynd sem við
þekkjum af Einstein sem eins kon-
ar persónugervingi raunvísind-
anna á 20. öld.
Staða almennu afstæðiskenning-
arinnar innan nútíma vísinda hefur
gerbreyst á síðastliðnum 30–40 ár-
um og hún er nú ómissandi hjálp-
artæki öllum þeim sem fást til að
mynda við rannsóknir á þróun sól-
stjarna, útþenslu alheimsins,
svartholum og ýmsum öðrum ný-
stárlegum fyrirbærum í óravídd-
um geimsins.
Margir telja að framlag Ein-
steins til vísindanna sé meðal
þeirra veigamestu og frumlegustu
sem einstakir menn hafa innt af
hendi. Þar er hann tvímælalaust í hópi með New-
ton og Darwin. Einstein hefur jafnframt átt þátt
í að breyta grundvallarviðhorfum okkar til þess
hvernig vísindi og þekking þróast. Áður en hann
kom fram með kenningar sínar virtist eðlisfræð-
in vera að verða að eins konar lokaðri heild. Þess-
um hugmyndum um endanleg mörk þekkingar-
öflunarinnar var kollvarpað með afstæðis-
kenningunni og fleiru sem gerðist um svipað
leyti. Úr því að Einstein gat sett fram svo rót-
tæka endurskoðun á hefðbundinni eðlisfræði
getum við líka hugsað okkur að seinna komi
kannski fram nýr „Einstein“ eða hópur vísinda-
manna sem endurskoði afstæðiskenninguna eða
aðrar hugmyndir okkar með svipuðum hætti.
Allt frá barnæsku var Einstein mjög næmur
fyrir félagslegu umhverfi sínu. Á fullorðinsárum
lét hann ýmis samfélagsmál til sín taka. Hann
vann þó yfirleitt að slíkum málum utan samtaka
og nýtti sér þann áhrifamátt sem honum var léð-
ur vegna einstæðrar vísindafrægðar.
Einstein hafði þungar áhyggjur af þróun
kjarnorkunnar á fjórða áratug aldarinnar þegar
nasistar voru að hreiðra um sig í Þýskalandi.
Vegna hættunnar á því að þeir yrðu fyrri til að
búa til sprengju skrifaði Einstein frægt bréf til
Roosevelts forseta árið 1939 og hvatti til viðbún-
aðar af hálfu Bandaríkjastjórnar. Einstein hafði
lengst af verið einlægur friðarsinni en sú ógn
sem honum stóð af nasismanum varð friðarvilj-
anum yfirsterkari.
Albert Einstein var í senn bæðieinfaldur og
margbrotinn persónuleiki. Hann verður fljótt
minnisstæður þeim sem kynna sér ævi hans og
störf enda kenndi hann sannarlega til í stormum
sinnar tíðar. Við skulum láta hann sjálfan hafa
síðasta orðið: „Eitt hef ég lært á langri ævi: Að
öll vísindi okkar eru frumstæð og barnsleg ef þau
eru mæld við raunveruleikann sjálfan – en samt
eru þau það dýrmætasta sem við eigum.“
Albert Einstein –
skapandi upp-
reisnarmaður
Þorsteinn
Vilhjálmsson
Höfundur er prófessor við Háskóla Íslands
í eðlisfræði og vísindasögu.
Eftir Þorstein Vilhjálmsson
’Margir telja að framlag Einsteins til vísindanna sé
meðal þeirra veigamestu og
frumlegustu sem einstakir
menn hafa innt af hendi.‘
okkar mælikvarða. Aþena og Róm
voru á sínu blómaskeiði svipuð á stærð
og Ísland er í dag. Flórens og Feneyjar
á endurreisnartímanun voru einnig
smáar, þó að sköpunargleðin hafi gefið
okkur marga helstu fjársjóði hins vest-
ræna heims,“ sagði Ólafur Ragnar.
þegar hugsunarhátturinn ætti jafnvel
frekar að vera sá að smæð gæti verið
grunnurinn að mikilleika, eins og Vig-
dís hefði sýnt á sínum ferli.
„Við eigum það til að gleyma því að
margt sem skaraði fram úr til forna
kom frá samfélögum sem voru lítil á
mikil forréttindi að
þátt í því með þér.“
renna við að tengja
góðar niðurstöður,
væri gert ráð fyrir
m umfang einhvers
rði ávinningurinn,
til heiðurs Vigdísi Finnbogadóttur sett í gær
Morgunblaðið/Golli
unarathöfnina í gær, þar á meðal Páll Skúlason, rektor Háskóla Íslands, Ólafur Ragnar Grímsson,
dís Finnbogadóttir, fyrrverandi forseti Íslands, og Björn Bjarnason, dóms- og kirkjumálaráðherra.
egir Crystal. Hann
da viðhorf til þróun-
ykilinn að því að
afna.
að það væri í raun
ið það að búa til ný
sama og tökuorðin,
fram allt að forðast
að annað hvort orð-
yrðið, sé réttara en
ki ekki við ameríska
ensku, eða skoska
ra að það er ekkert
álinu vegna þess að
sem tala þessar út-
ir sem tala mína út-
ki ekkert hrifinn af
móti kemur að þeir
t hrifnir af minni
ðum bara að halda
, og ef til vill reyna
fjölbreytileika sem
ns, alveg eins og við
magarðs með úrvali
um.“
máttarkennd
u sem dæmi um lítið
intungusinnar hafi
kveði nefnd hvað sé
ð ekki, sem geri það
sem talar ekki full-
ku“ fari að trúa því
lsku, sem leiðir það
álið glatast. „Það
r gert tungumáli er
rft því með því að
það tali ekki rétt, og
ttarkennd gagnvart
verðum að útrýma
nni.“
erstu
a“
ekki saman. Matartíminn sé orðinn
afar óreglulegur og mörg börn sleppi
morgunverðinum.
Aðspurð segir Tsuchiya Japani
geta mikið lært af Íslendingum. Hún
segir að þrátt fyrir smæð landsins
búi hér kraftmikið fólk. Íslendingar
hafi með hugvitsemi sinni náð að
áorka miklu, séu stórhuga. Til sam-
anburðar má nefna að í Japan búa yf-
ir 127 milljónir manna en tæp 300
þúsund hér á landi. Tsuchiya segir
Íslendinga standa framarlega á ýms-
um sviðum, s.s. í umhverfismálum,
jafnréttismálum og í erfðavísindum.
Þar geti Japanir lært mikið af Íslend-
ingum.
því hlynntur og jákvæður gagnvart
þeirri hugmynd. Það sé hún einnig.
Tsuchiya sagði tímana vera að breyt-
ast og bætti því við að ef sú yrði
raunin myndi það án efa hafa mikil
áhrif á japanskt þjóðfélag.
Hún velti einnig fyrir sér þróun
matarmenningar í Japan. Hún sagði
miklar breytingar eiga sér stað í lífs-
venjum Japana. Þeir væru að verða
mun vestrænni í lifnaðarháttum með
auknum neysluvenjum. Þetta hefði
áhrif á matarmenningu Japans sem
ætti rætur sínar að rekja aldir aftur í
tímann. Hún kveðst hafa áhyggjur af
því að fornar venjur leggist af og
þykir miður að víða borði fjölskyldur
tað umræður í
apönsku sam-
élagi varðandi það
hvort breyta ætti
tjórnarskrá
andsins til að
ryggja jafnrétti
kynjanna til erfða
krúnunnar. Að-
purð segir Tsuch-
ya umræðuna
tafa ekki síst af
n hafa eignast
dreng, sem sam-
ð taka við eftir
könnun hafi leitt í
ur þjóðarinnar sé
f Íslendingum
FRAMTÍÐIN liggur í því að geta
ferðast án tungumálahindrana að sögn
Guðrúnar Magnúsdóttir, sem á og rek-
ur hugbúnaðarfyr-
irtækið ESTeam
AB í Svíþjóð sem
sérhæfir sig í sjálf-
virkum þýðingar-
lausnum fyrir fyrir-
tæki og stofnanir.
Fyrirtækið hefur
þróað svokallaðan
ESTeam Translat-
or hugbúnað, sem
er stafrænn þýðing-
arbúnaður fyrir
fjölmörg tungumál. Evrópusambandið
(ESB) notar búnaðinn við þýðingar og
hann var sömuleiðis fyrsti þýðingar-
búnaðurinn sem skipuleggjendur Ól-
ympíuleikanna (ÓL) hafa notað, en
hann var notaður í fyrsta sinn á ÓL í
Aþenu í fyrra. Kínverjar ætla að nýta
sér tæknina fyrir ÓL í Peking árið
2008, sem þeir kalla fyrstu stafrænu
leikana.
„Það sem þeir eru að reyna að gera
er að búa til svokallaðan upplýsingar-
miðlunarhugbúnað til að þjóna ferða-
mönnunum sem koma á Ólympíuleik-
ana,“ segir Guðrún og bætir því við
ESTeam AB sé tæknilega það fremsta
í heimi þegar kemur að þýðingartækni-
hugbúnaði. Hún segir Kínverja sjá um
alla vinnu en fyrirtækið sé í hlutverki
ráðgjafa. Ekki sé því um formlega sam-
vinnu að ræða að svo stöddu en það sé
þó takmarkið.
Auðveld og þægileg tjáskipti
Hugmyndin fyrir ÓL í Peking er sú
að sögn Guðrúnar að allir ferðamenn
sem komi til Kína geti gert sig skilj-
anlega og skilið það sem fyrir augu og
eyru ber með hjálp ESTeam Translat-
or hugbúnaðarins, enda ljóst að fjöl-
margir gestir ÓL sem komi hvaðanæva
að munu þurfa á túlk eða þýðingarbún-
aði að halda.
Hún segir Kínverjana vonast til þess
að tæknin verði komin á það stig að
hugbúnaðinum verði hægt að koma fyr-
ir í handhægum búnaði t.d. í lófatölvu.
Síðan verði hægt að tala í tölvuna á sínu
eigin tungumáli og sjái hugbúnaðurinn
svo um að þýða á viðkomandi tungu-
mál, í þessu tilfelli kínversku, með staf-
rænu talmáli þannig að tölvan verði í
bókstaflegum skilningi í hlutverki
túlks. Þannig verði hægt að eiga sam-
skipti við fólk með ólík tungumál án
mikillar fyrirhafnar.
„Kostirnir við þetta eru að við ferð-
umst þægilega og getum gert það sem
okkur langar til,“ segir Guðrún og bæt-
ir því við að mönnum líði betur þegar
þeir geta ferðast án tungumálahindr-
ana. Hún segir búnaðinn geta þýtt yfir
20 tungumál eins og stendur.
Hvað tungumálið varðar þá bendir
Guðrún á að tungumál sé afar flókið
fyrirbæri og ekki einhlítt fyrir tölvu að
skilja talmál fólks, enda fólk misvel
skiljanlegt þegar það talar. Það sé því
erfitt að koma því í framkvæmd að tölv-
an verði bókstaflega í hlutverki túlks.
Hún segir tæknina eins og Kínverjar
sjái hana fyrir sér muni koma til með að
vera innan fárra ára. Hinsvegar telur
hún að tíminn sé of naumur að það náist
með ofangreindum hætti fyrir ÓL 2008.
Þar verði þó að finna upplýsingabanka
víða fyrir ferðamenn sem notist við
þýðingarhugbúnað ESTeam.
Ferðast án tungu-
málahindrana
Guðrún
Magnúsdóttir