Atuagagdliutit - 01.01.1961, Qupperneq 43

Atuagagdliutit
ukiuminik ioo-
nsumerane
erKamia
kat
agdlagtoK Kristoffer Lynge
Lars Møller, ArKaluk,
pikoreKalune
ukiune 50-ngajang-
ne „Atuagag-
dliutiV'-ne årKigssui-
ssUssok.
Lars Møller, ArKaluk,
der med stor
dygtighed redigerede
„Atuagagdliutit“
i næsten 50 år.
Uvdlut nalorninartorsiorfiuvdlui-
nartut kalåtdlit taimanikut atu-
lerpait, pitsungordlutigdlo nu-
kérutilersutut ilerput ikiorsernigssåt-
dlo pissariaKardluinalerdlune.
kalåtdlit nfikinarsiartuinalerput. pi-
niamermikut kinguariartuinarput nu-
naKarfitdlume ilåine kåpajårtariaKar-
tardlutik. inuiait avdlat itsartut inu-
ssut takornartanit tikineKardlutik nu-
kigdlårtineKardlutik nungutarsimassut
åssigalugit piunérunejcarnigssåt år-
dlerKutiginarsiartuinalerpoK.
H. Rinkip Kujatånut nålagauvdlune
taimanikut Nungmltup angutitdlo nu-
narnatigissaisa ilaisa tamåna påsivåt
ericarsautigilerdlugulo sukut Kanordlo
ikiorserniarsinauneritik.
kalåtdlit sujornagut avdlat isumav-
dlutiginagit ingmingnut napatitdluar-
sinausimassut ingmingnut tatigiler-
KigsiniartariaKarput. sumik omiging-
ningitsutut pissuseKaleriartuinarput
Kavdlunåt tamatigut isumavdlutigiar-
tuinardlugit.
Rink suleKatailo neriugput uma-
ringnerulernigssåt pilersineKarsinåu-
sassoK inuiaKatigigsut sulivfigineKar-
neråne peKataulersitdlugit, kisalo ing-
mingnut tungassunik inuiangnutdlo
avdlanut atassunik soKUtigissaKalersi-
niardlugit atuagagssitaleråine.
Rinkip naidterivigtårtitsinermine
pingårnerutitdlugo erKarsautigissane
kalåtdlinut tamanut siaruartitagssa-
mik atuagagssinigssaK sujunertaralu-
go suliniartuarsimavoK atuagagssine-
ruvdlo autdlartiårnigsså noncåissuti-
galugo. naKiterivigtåramigdlo åipå-
guane 1858 aprilip 22-éne atuagagssi-
niarnine autdlarnerniarumavdlugo si-
nerissame tamarme palasinut niuver-
tunutdlo nalunaeruteKarpoK tamatu-
„ Atuagagdliutit" årKigssuissorudvat,
ajoKiuneK tugsiusiortoK Rasmus Ber-
thelsen. årKigssuissuvoK 1861-mit 1873-
mut.
„Atuagagdliutit"s første redaktør, den
grønlandske overkateket og salmedig-
ter Rasmus Berthelsen. Han var red-
aktør fra 1861-1873.
ma autdlarnerniarneKarnera kalåtdli-
nut sulivfigissamingnut nalunaeruti-
gerKUvdlugo ilångutagssiamingnik
Nungmut nagsitsissalersinaorKUvdlu-
git. tamåna pivdlugo naKitigaK aut-
dlartitå ima imaKarpoK:
„Nalunaerut:
Noungme nunap kujatåta nålagata
igdlorssuane nakiterivfekalerpok nå-
lagarssuit tunissutanik; tamatuminga
måna, nunap nalagå palasilo ajoké-
tigssat siuligtaissuat misigssortigalu-
git, nakiternekartalisaput kalatdlinut
atuagagssat nalunaerutigssatdlo ajo-
kétigssat ajokersuissuanit, kalåtdlinik
ikiortekardlune atautsimik mardlung-
nigdlunit nakiterinermik iliniartitau-
ssunik.
Matumunga atornekasavok: nåla-
garssuit niuvertutdlo palasitdlo kalat-
dlinut okaussutigssait nakiterkuvdlu-
git, ama kalatdlit atuartagagssakar-
kuvdlugit ilisimarsautigssanik nali-
nginarnigdlo atuaruminartunik.
Taimaingmat taimaitunik nakitigag-
ssanik agdlagkumassut nalinginait
paortunut nagsitserkuvaka agdlagai-
nik kåtigut agdlagdlugit ima: „nunap
kujatata nalaganut noungmetumut"
tåssa nakitagssanik imaitunik:
Okalualarutinik okalugtuanigdiunit
ilerkorssutinig diunit, nunap inuisa
nangminek sanainik, pingartumik it-
sarnitsanik sule eruaumassanik;
Ama palasit okalusenik erkumetsu-
nik nalinginaungitsunik.
Ama ajokersuissut okalusenik isu-
maliutainigdlunit.
Ama piumakaka kalatdlinut atuaru-
minartut nalinginait tamaisa.
Ama piumagaluarpaka assilialiat
nunatdlo assinge, nunap inuisa sanait,
nunap kanok issusia ilisarissaorkuv-
dlugo, pingårtumik kangerdluit kav-
dlunåt patdlingisait åssilingissaitdlo,
ama nunat tugtungniardlutik pula-
ssait tikitsagaitdlo.
Nunap inue nakitigagssanik atorsi-
naussunik taimaitunik nagsitsigunik,
akilernekasaput, agdlagkamik angi-
ssusiat ajungissusiatdlo napertordlu-
go.“
tauva ukiortåme 1861 „Atuagagdliu-
tit" naiciterneKardlutik autdlarnencår-
put, taimanernitdlo autdlarnerdlugo
1874 apr. 1-at tikitdlugo numorue i-
ngerdlåinartitdlugit naKiternenarput
(katitdlugit numorut 193) ukiumut
aulajangersumik mimorut amerdlé-
ssusillsanagit pisinaussamingnigdle a-
merdlatiniartardlugit. taimaingmat u-
kiut ilåine amerdlanerussardlutik ilåi-
ne ikingnerussarput. aitsåt 1874-imi-
ngånit ukiumut normorut 12-kfitår-
dlugit naKiterneKartalerput. autdlar-
terKårnerane sinerissame tamanit pi-
simassulerssårutit nugtigkatdlo kalåt-
dlit atuarnermut kajumigissaKarneru-
lernigssånut kåmagsautit imaritine-
Karneruput, taimalo oKalugtuåinanga-
jangnik „tusaruminåsassunigdlo" ima-
Kartitaunerat ukiut ungaserujugssuar-
tungitsut tikitdlugit atavoK. Atuagag-
dliutime ukiune tugdlerlåne naKiti-
gaussartut misigssordlugit takuneuar-
sinauvoK kalåtdlit alikutåinåungitsu-
nik inuiåussutsimutdle tungassunik
soKutigissaKamerujartulersimanerat,
tåssame inuiait avdlat pivdlugit atu-
agkat tusagkatdlo kingneriniåsangmå-
ssuk nangmineK Kanitanik soKutigi-
ssaKarnerulernigssaK.
taimaingmat Atuagagdliutit imari-
ssait autdlartineråne ukiunilo tugdliu-
ssune ikigtungitsune alikusiauneruga-
luardlutik atuarusungnerulernigssa-
mutdlo kåmagtuissuneruinarsimagalu-
ardlutik kingunigssaKartumik sordla-
lingmik pilersitsisimåput.
ukiune kingugdliunerussune Atua-
gagdliutit imarissait avdlångortineKa-
riartornerulersimåput OKalugtuat nug-
tigkatdlo nangeKåtårtuartut tunug-
dliutineKarnerulerdlutik inuiåussutsi-
mutdle tungassunik påsissaKautausi-
naussut pingårtineKarnerulerdlutik.
Atuagagdliutit autdlartencårpiara-
mik nålagkap igdluane suliarineKar-
titdlutik untritilingnik ardlaKångitsu-
nguanik amerdlåssuseKardlutik naKi-
terneKartarput nunaKarfingnilo åssi-
gingitsune ilaicutaringnut ingmikut
avguarneKaratik pårssissunut taima-
nikut autdlarnernårnersunut nagsiu-
neKartardlutik pårssissoKarfiup i-
nungnut atortitagarisinaussaisut.
1862-ime nålagaKarfiup naKiterivia
igdlutårpoK nålagkap igdlorssuånut
nipingatitdlugo sananeKartumik, tå-
ssanilo naKiterineK ingerdlåneicartu-
arpoK 1895 tikitdlugo. taimanernit
naKiterineK igdlorssuarme taimanikut
pissutsinut nalerautdlugo angivdluni-
lo pitsaoKissume ingerdlåneKalerpoK.
nutårssuarmigdlo atortorigsåKissumik
ukiune kingugdlerpåne naKiterivilior-
neKarmat igdlorssuaK tåuna naKiteri-
viusimassoK utorKarnut inigssiarine-
KarpoK.
naKiteriviup pingaruteKalersitsi-
ssue
sulissutigissagssamutdle taima pi-
ngårtigissumut piukunartumik taima-
ne navssågssaKarnerdlune?
atuagagssiaic kalåtdlisut naKitåu-
sagpat pissortaussugssardlo kalåtdli-
sut Kavdlunåtutdlo påsisimangnigdlu-
artusavdlune piukunauteKartut ardla-
Kångitdlat.
taimane angut atausinånguatsiarpoK
taimåitumik suliagssineKarsinaussoK,
tåssa ajoKiuneK pikorigsoK, iliniarfig-
ssuarme iliniartitsissoK tugsiusiortor-
dlo Rasmus Berthelsen.
åmåtaoK naKiterivingme sulissug-
ssarsiornigssaK ajornaitsungeKaoK. —
Arnalugdlo (Lars Møller) poKersoK pi-
ukuneKardlune tutsiupoK.
naKiterivik autdlarnerniariarmat
Rinkip Lars Møller (Arealuk) sulissug-
ssarsiarå naKiterinermik ujarKanutdlo
naKitanik åssilialiornermik iliniartug-
ssatut. ArKaluk ukioK 1861-62 ukiune-
rane Rink ilagalugo DanmarkimlpoK.
naugdlo ukiup KerKa migssiliuinardlu-
go Danmarkimikaluardlune taimåitoK
sungiusarniagkaminik ilikagaKalertor-
Pok åmalo danskit OKausinik pissusi-
nigdlo kingorna ukiorpagssuame suli-
nermine iluaKutigeKissaminik ilikaga-
Kalertungårdlune.
ArKaluk 15-inarnik ukiOKarpoK Rin-
kip naKiterivingmut autdlarnigkami-
nut sulissugssarsiaringmane. naluné-
ngitsumik ArKaluk taimanikut naKite-
rissungornigssaminut pilererujugssuå-
ngikaluarpoK uvdlut tamaisa isersi-
måinalernigsse Kasunaralugo.
Arualuk nangmineK ima OKalugpa-
lårpoK:
. . aperssortikama éipåne 1857 H.
Rinkip naKiterivingmut pisipånga. au-
ssaK tåuna naKiterivérKat itsåkajåt pi-
soKarssuit mardluk atortugssat Nung-
mut nunalisineKarput naKiterutinguit-
dlo åipå sinerissap kujatdliup nålagå-
nitugssaK åipåle nordlit ajoKersuiar-
tortitaisa pigssåt Sam. Kleinschmidti-
ugalup atugagsså.
ukioK tåuna pilerKårfigalugo nu-
navtine atuagånguanik naKiteriniarto-
KalerpoK, taimanilo misigssuissoKar-
titsineK misilingniarneKalerKårmat
tåukua sulinere OKaluserissaitdlo pi-
lerssårutaitdlo naKitigångordlugit si-
nerissamut tamarmut siaruarterne-
KartalerKårput påsissutigssat.
taimanikut nunavtine atorfigdlit
Kavdlunåt ilaisa Kavdlunåtdlo nuna-
mingnitut ilisimatut ilaisa kalåtdlinik
asangnigtut kalåtdlit nunarssuarmio-
Katerpagssuamingnit tusajuissusiat ili-
niutaussunigdlo peroriartutigssanik
påsingnikiartutigssanigdlo atuagaliu-
neKéngissusiat iluariungnaerpåt må-
ssa taimanikut inussut ilait atuarsi-
naussut, atuarnermigdlo nuénarissa-
Kartut agdlagsinaussutdlo sinerissame
ikigungnaeraluartut åmalo Kavdlunåt
nunåne kalåtdlisut atuagaliat naKiter-
tagkat akisuvatdlårmata ilaisalo ag-
dlausé éssigingingmata Kavdlunårpa-
lugtaKingmatalo atuardlugit påsiumi-
nåitaKingmata.
ukiume taerigkavne naKiteriving-
mut pisineKarKårama tamåkuninga ta-
kornarniaviugama ajorivdluinarpara
uninganakaseKalunilo eKianaKalunilo
KasunakaseKingmat påsisimångitdlui-
nagkanik takungisåinagkanigdlo suli-
sineKalerama kukialungnaKingmat.
taimane iliniarfigssuarme iliniartit-
sissut ilåta R. Berthelsenip Rinkivdlo
unersutarpånga Kanordlo suliarissa-
riaKartunik ajoKersortardlunga, åma-
lo taimane danskit OKausé tusånagit-
dlo påKartinginavkit mumerKutatdla-
rångama uisarusilerdlungalo nålag-
kavnut navlsasoralunga sujoralersar-
punga.
taima atuagarujunguanik atuagkior-
taréravta kisame ukioK 1861 atuagag-
dliutit autdlarnerneKarput, tåukunati-
gutdlo aitsåt kalåtdlit nuånårutigssåi-
nik nunarssuarmioKatimigdlo Kanoic
pissarnerinik tamanik iliniautausinau-
ssunigdlo OKalugtuanigdlo tusarnersu-
nik Kavdlunåt kalåtdlitdlo nugtigåinik
OKatsiautåungitsunik OKalugtuneKar-
dlutigdlo tusardlerneKartalerput.
.. måssåkutdlo nuånårutigalugulo
KUjåssutigeKåra suliakasivut atuagag-
dliutitOKarparujugssuit nunavtine ta-
mane siémarsimangmata kajumiging-
nigtutdlo atuardlugit perorsautigisi-
nauvdlugit sukisaersautigisinaungma-
tigik.
åmalo Danmarkip (danskit) tusåma-
ssångutigissaisa nålagauvfingnitdlo
avdlanit atarKineKautigiligaisa ilagi-
gujåt kalåliussugut ilaginarnata pe-
rorsautigisinaussavtinik suj umukau-
tigssaussunigdlo nunarput atuagagssi-
uissoKartingmago.
nuånårutigalugulo Kujåssutigårå-
taoK naKiterivitOKarssuarput sujuler-
ssortivta akuerssineratigut unigtine-
Kångingmat ..
taimanikut angutinut inusugtunut
inime kialårtuarnigssaK pilerinaute-
KångilaK naligissat piniariardlutik
autdlainiardlutigdlo Kajartuarråtut ili-
simavdlugit. ArKaluk inusugtunguga-
me taimane naligissamisut itdlune ka-
låtdlit inutigssarsiutånik susupaging-
nigtungilaK nuånarissalerujugssuvdlu-
nile, utorKalilerninime agdlåt tikitdlu-
go pivfigssaKariarångame kalåtdlisut
inutigssarsiorneK nåkutarpå åmalo a-
tatineKartuarnigsså iluaKUtigssarsiviu-
nerunigssålo sulissutiginiartuardlugo.
naKiterivingme iliniagagssat nutåt
ArKalup inusugtungugame poKersuv-
dlunilo Kimagivdluardlugit ukatariler-
pai. åmalo agssagssorissanutaoK ser-
dlernartugame naKiteriviup atulerKår-
nerane amigauteKartåinarmat ami-
gautaussut nangmineK suliarissarami-
git ajornaKutigssaugaluit Kångilertor-
tarpai.
naKiteriviup autdlarterKårneranit
ukiune ikigtungitsune atassumik na-
Kiterivik ukioK tamåkerdlugo sulivfiu-
ssarpoK. suliagssat nåmagsiniagagssat
Kåumatine 9—10-ne inerniarneKartar-
put aussauneratalo ilarssua sulingi-
katdlarfiussardlune. suliagssat taima
årKigssuneKarnerat Kularnångitsumik
ArKalungmut iluaKutausimavoK. ta-
matumuna pivfigssaKarnerulerpoK nu-
narKatine isumaliutigissaisigut påsini-
aivfiginerusavdlugit. ArKalup aussau-
nerane naKiterivik Kimagsinaulerå-
ngamiuk kalåleKatine peKatigalugit
tamanik ukiugssamut perKumautigssa-
nik katerssuinialersarpoK. åmåtaoK
nålagkat angalaneråne kujåmut a-
vangnamutdlo ilagissarpai.
taima angalassarnermine inungnik
ilisarissartårtorpoK pissutsitdlo ara-
jutsissagssaralune takuvdlugit, taima-
lo kalåleKatime pissariaKagait avdla-
nit saperssautigingineruvdlugit taku-
sinaulerdlugit. kalåleKatime pissusé
sunersutdlunit avdlanit påsisimaneru-
lerpai, taimalo kalåleKatiminut takor-
nartanutdlo arajutsissagssaraluinik
sarKumiussissardlune, tåssa takussa-
ne påsissanilo oKaluseralugitdlo ag-
dlautigissaramigit.
ArKalup kalåleKatiminut iluaKUsi-
nera angnerussoK Atuagdliutitfgut pi-
simavOK. kalåtdlit ineriartorneråne
ArKalup iluaKusisimanera miserratig-
ssåungitsumik angnertorujugssuvoK.
agdlagarissartagkamigut nugtigkami-
gutdlo kalåtdlit nunånik ungatånitu-
nik påsissaKarusulersisimavai.
ukiut sujugdliunerussut naKiteri-
vingme naKiterissumartut sulineruvoK,
taimanikume Atugagdliutit imag-
ssaisa isumagineKarnerat årKigssune-
Karnigssåtdlo ajoKiunermut misigi-
ssartumut pikorigsumutdlo iliniarfig-
ssuarme iliniartitsissussumut tugsiusi-
ortuvtinutdlo Rasmus Berthelsenimut
nåkutigitineKarpoK. tåuna naKitigka-
nik nåkutigingnigtuvoK 1873 tikitdlu-
go. taimanernit aitsåt ArKaluk naKiti-
gagssat årKigssuneKarnigssånut pi-
ssortaulerpoK nålagkanitdle kingorår-
tåutunit Atuagagdliutit imagssait piv-
dlugit OKausigssaKarfigineKartuardlu-
ne.
Atuagagdliutit sulissuilo KanoK
OKautigissarianarpat
uvagut pinata avdlatdle Atuagag-
dliutine pissortaussutut suleKatausi-
mångitsut Atuagagdliutit KanoK ilua-
Kutautigisimåssusiat sulissorissaisalo
nåmagsissait oKausigssaKarfigissag-
ssarait.
ArKalup Atuagagdliutinit tunuarne-
rane taimane Kujatåne nålagaussoic
C. Harries ilåtigut ima OKauseKarpoK:
.. „atuagagdliutit" KanoK kalåtdli-
nut iluaKUtausimatiginerat misiling-
niåsavdlugo ajornaitsungilaK, kisiåni-
le OKarsinausimavugut kalåtdlit atua-
rusungnerat tamatumuna pilersine-
KardluarsimassoK, taimalo erKarsa-
riausertik agdlisisinångordlugo kisa
Kavsit måna „atuagagdliuti“inut ilå-
ngutagssiuissarput; neriunarpordlo
taima ilångutagssissarnertik åtåtuinå-
sagåt tamatumunåkut ilumut „atua-
gagdliutit" „kalåtdlinut" atuagagssiå-
ngortitdlugit „kalåtdlinit nangmineK
agdlagaussut".
ukiut 30-t Atuagagdliutit ånrigssui-
ssuåtut sulivfigissåka uvavnut nuå-
nersorpagssuaKarput. naKiterivingme
atuagagssiornermilo suleKatigissåka i-
lisimaneKångikaluardlutik sulivdluar-
tussut ikingutauvdluartulerput sule-
Katigingnerputdlo nuånersuvdlune,
tåukulo mikingitsumik KUtsivigissag-
ssaråka. ikiusimånglkaluarpata Atua-
gagdliutit ingerdlatdluarsinausimåså-
ngikaluarpåka.
Atuagagdliutit 1922-me årKigssuga-
rileravkit kalåleKativnut imaitunik
agdlagaKarpunga:
måna Atuagagdliutit imagssait år-
Kigssugarilisagavkit pingårtumik kig-
sautigåra imait kalåtdlinit nangming-
neu erKarsauterssutauvdlutik agdla-
gåusassut.
ukiune kingugdlerne kalåtdlit atua-
gagssaKarnerulernigssaK „avisit“dlo
agdlinigssåt kigsautigiartuinarpåt,
kisiånile nalunångilaK kalåtdlit Kav-
siuvdluta påsisinaugigput „avisit" i-
44