Réttur - 01.01.1960, Síða 30

30
R E T T U R
Aldrei áður hafði íslenzkur höfundur gengið að bókmennta-
starfi með skýrara takmarki en Gestur. Hann hafði nýjustu bók-
menntinr Evrópu að bakhjarli og hann var innblásinn þeim eld-
móði, er Georg Brandes hafði vakið með bókmenntastarfsemi
sinni. Avarpið í Suðra, blaði sem Gestur gaf út um tíma í Reykja-
vík, gefur góða hugmynd um viðhorf hans til skáldskaparins. Þar
segir m. a. svo: „Við segjum, að skáldin eigi einmitt sjálf að leggja
í stríðið, leita í mannlífinu að yrkisefni og leggja allt í sölurnar
til að afla sér réttrar þekkingar og fastrar skoðunar á einstökum
mönnum, á skipulagi mannfélagsins, hlutfallinu, sem einstakling-
urinn stendur í við félagið, og svo á hann að yrkja á þeim grund-
velli, er slík rannsókn byggir. Hann á að skyggnast inn í hjörtu og
sálir manna, læra að þekkja þær, yrkja um þær. Með þessari að-
ferð einni teljum vér, að skáldskapurinn geti komið mannlífinu
að sönnum notum." Þetta er skáldskaparstefnuskrá Gests. Skáld-
skapurinn er vísindagrein og sögur hans eru flestar tilgangssögur.
Þó að skáldsögur Gests séu ekki miklar að vöxtum, höfðu þær
mikil áhrif á þróun íslenzkrar skáldsagnagerðar. Einar Kvaran,
Þorgils gjallandi, Jón Trausti, Halldór Kiljan Laxness og fjöl-
margir yngri höfundar hafa allir meira og minna byggt á þeim
grunni, sem Gestur lagði. Segja má, að skáldskapur H.K.L. sé
hinn fullþroskaði ávöxtur þess fræs, er Gestur forðum sáði til. En
þrengjum enn viðfangsefnið og snúum okkur að Reykjavíkursög-
unum. Frá því Gestur Pálsson skrifaði Tilhugalíf 1888 og þar
til Atómstöð Kiljans kemur út 1948 eru að sjálfsögðu skrifaðar
allmargar Reykjavíkursögur og þó eru sveitalífs- og þorpssögur
hlutfallslega miklu fleiri. Þess er þó ekki kostur að kanna þær
sögur að sinni. Þó er þar ýmislegt girnilegt til fróðleiks, t. d.
sögur Einars Kvarans, Ofurefli 1908 og Gull 1911, þegar þjóð-
félagsátökin verða öll stærri í sniðum með tilkomu togaraútgerð-
arinnar.
Atómstöðin er ósvikin Reykjavíkursaga, sú ein af stærri sögum
Kiljans, sem gerist eingöngu í Reykjavík. Það væri þess vegna
fróðlegt að bera hana saman við Tilhugalíf. Ber þá fyrst að at-
huga, að sviðið er orðið annað. Reykjavík er önnur 1948 en 1888.
1888 er Reykjavík þorp, en 1948 er hún orðin stórborg á íslenzk-
J