Náttúrufræðingurinn - 2002, Qupperneq 4

Náttúrufræöingurinn
S
Olafur K. Nielsen
FÁLKI KOSTGANGARI
í hugum lærðra og leikra er fálkinn Falco rusticolus bæði glæsilegur og
harðsækinn ránfugl og hræát víðs fjarri þeirri mynd sem menn hafa gert sér
af honum. Reyndin er allt önnur og fálkar leggjast á hræ ef þeim býður svo
við að horfa. í þessu atferli felst aðlögun að erfiðum lífsskilyrðum á norð-
urslóðum og er líklega mikilvægast fyrir fálkann á veturna. Þær tegundir
sem standa fálkanum næst (36 tegundir af ættkvíslinni Falco) stunda fæst-
ar hræát en mjög margar fálkategundir fela bráð ef vel veiðist og geta sótt
og étið af þeim forða mörgum dögum eftir að bráðin var lögð að velli. Segja
má að aðeins sé stigsmunur á þessu háttalagi og því þegar fálkinn leggst á
hræ sem hann finnur úti á mörkinni. Skemmtilegur flötur á þessu atferli
fálkans er að hann sækir í hræ sem menn leggja út og nokkur tilvik eru
þekkt þar sem fálkar hafa verið á vetrarfóðrum svo árum skiptir.
Fálkinn Falco rusticolus er stór
og glæsilegur ránfugl. Hann er
afburðaflugfugl, bæði fimur
og snarpur. Aðalfæða fálkans eru
fuglar, einkum rjúpa Lagopus mutus.
Fálki á veiðum flýgur hratt og lágt
yfir jörðu og kemst þannig í návígi
við grandalaust fórnarlamb eða
hann steypir sér að bráðinni hátt úr
lofti. Stundum hremmir hann fugla
í klærnar eða hann slær þá niður og
snýr svo snarlega aftur til að sækja
fenginn. Hann drepur hvort heldur
er í lofti eða á jörðu og einnig getur
hann tekið bráð bæði á sjó og vatni.
Sleppi fugl undan fyrstu atlögu
fálka upphefst mikill eltingaleikur
þar sem báðir reyna sitt ýtrasta -
bráðin annaðhvort að fljúga fálkann
af sér eða klifra í loftinu upp fyrir
hann, en fálkinn aftur á móti að
fljúga fuglinn uppi og vera rétt fyr-
ir ofan hann og aftan um það bil
sem hann gerir atlögu að honum.
Árið 1989 birti norskur fuglafræð-
ingur, Per J. Tommeraas að nafni,
grein um hræát fálka. Með því að
skoða allar tiltækar heimildir komst
hann að þeirri niðurstöðu að hræát
væri útbreiddur siður meðal fálka,
þvert á viðteknar skoðanir fugla-
fræðinga (samanber t.d. Cramp og
Simmons 1980). Tommeraas fann
dæmi um hræát frá öllum tímum árs
og bæði ungir fálkar og fullorðnir
tóku þátt í því. Hann taldi að hræát
væri hluti af aðlögun fálkans að
hörðum lífskjörum á norðurhjara.
Nokkur þeirra dæma sem Tommer-
aas tilfærir í ritgerð sinni eru frá Is-
landi (sbr. Hallgrím Vigfússon 1938,
Timmermann 1949).
Höfundur hefur fengist við fálka-
rannsóknir frá 1981 og meðal annars
kannað fæðu fálkans (Olafur K.
Nielsen 1999). Fæðurannsóknir mín-
ar hafa byggst á fæðuleifum eða
ælum. Þessi gögn eru þess eðlis að
ómögulegt er að segja hvað var
drepið af fálka og hvað tekið sem
dauðyfli en ég geri ráð fyrir að hann
hafi sjálfur drepið obbann af fæð-
unni. Þó hef ég nokkrum sinnum
orðið var við hræát, meðal annars í
eitt skipti að vetrarlagi þegar fálki
tók rjúpu sem hafði flogið á raflínu
nokkrum dögum áður og drepist.
Tilefni þessara skrifa er að segja frá
tveimur tilvikum þar sem menn
fóðruðu fálka og þau samskipti
stóðu yfir árum saman. Annað til-
vikið er af Álftanesi og hitt af Skaga-
strönd.
Fálkar Sigurfinns
Sigurfinnur Klemensson (1913-1998)
var bóndi á Vestari-Skógtjörn á
Álftanesi og fóðraði þar fálka um
2. myttd. Fálkinn Friðrik, Skagaströnd, 3.
mars 1999. - Adidt female Gyrfalcon.
Ljósm. / Photo: Jóhann Óli Hilmarsson.
4 Náttúrufræðingurinn 71 (1-2), bls. 4-7, 2002