Náttúrufræðingurinn - 2002, Blaðsíða 25

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
4. kafli fjallar um „steina er rek[ur]
af sjó og haldnir [nefnilega taldir] eru
lækninga- eður náttúrusteinar". Þar
er fyrstur í flokki blóðstemmusteinn,
hæmatitis, sem Jón segir oftast finn-
ast í fjörum. Hér virðist átt við
baggalúta eða hreðjasteina. Jón
Olafsson hefur Jón nokkum Jónsson
fyrir því að „sé slíkum steini haldið í
hnefanum láti hann ei blæða þó
maður sé skorinn flenni skurði
í hendina, fyrr en hann er
látinn í burt."
Næst er „Marmennis
smíð, almennilega rangt kall-
aður Marbendils smíði" -
hvítur steinn sem rekur af sjó.
Þennan stein kalla útlenskir Kóral,
segir Jón, á latínu Corallum. Honum
sýnist að þessi steinn sé „skelja kyns
og einhver sjávar ávöxtur", og vitnar
því til staðfestingar í Comenius
(1592-1670), sem segir að kórall sé
tré sem vaxi niðri í sjónum. Steinn
þessi er sagður heilnæmur þeim er
lífsýki hafa ef þeir drekka af honum
heita mjólk. Og fleiri dyggðir hafi
hann, sem Albertus Magnus eignar
honum; er hann allmikil gersemi (3.
mynd).
Aðra dularfulla steina nefnir Jón
undir þessum lið - Sugustein, Sund-
stein og Kviðstein úr óskabirni.
Menn segja um hinn síðastnefnda að
engin innyfli séu í óskabirninum
önnur en þessi steinn, en Jóni sýnist
um alla þrjá að þeir séu ekki annað
en hert sjávar kvoða. Síðan koma
tveir alvöru steinar: kúskeljar sem
orðnar eru að steini finnast í sjávar-
björgum nokkrum á Tjörnesi, og raf
(beygist hjá honum rafur, raf). Stein-
arnir á Tjörnesi eru í kúskelja mynd
og er skelin auðsén utan á með nafl-
anum og fínum bárum. En innan í er
fiskurinn orðinn að steini, gulur að
lit og liggur í köntum. Þessum svo-
nefnda kandíssteini lýsa Eggert og
Bjarni líka, en skeljarnar eru kunn
safnsýnishorn. Jón Helgason (1926)
segir lýsingu Jóns Ólafssonar á þess-
um skeljum vera hina elstu sem
þekkt er (4. mynd).
Af rafi segir Jón vera tvær tegund-
ir, gula og svarta. „Sú gula, sem
danskir kalla Rav, þýskir Bernstein
en latínskir Electrum, flýtur á vatni
og logar af ef á honum er kveikt.
Sumir þykjast hafa reynt, að draugar
flýi reyk hans og ber því saman við
Hornium í sinni Arca Mosis." Horni-
us þessi mun hafa gefið út ritið Hi-
storia sacra árið 1667, og kaflinn sem
Jón vitnar til er um Mósebók. Svarti
rafur-
4. mynd. Sykurberg, kalkspat í kúskel úr
Tjörneslögunum. Stærð 5 cm. (Ljósm.
Sigurður Sv. Jónsson) (Þorleifur Einars-
son 1991)
inn, sem Jón lýsir, gæti allt eins verið
surtarbrandur, því hann brennur og
sýnist hafa trésvígindi tálgaður. „Þó
má sjá," segir Jón, „að bæði sá guli
og svarti eru af einhverri fitu eður
gúmmí því báðir loga og fljóta.
Hvort sem sú fita er úr sjóvar trjám
eður sveitt úr sjávar botni af undir-
jarðar eldi viðlíka sem Sturmius í
sinni Physica meinar um sinn Barn-
stein." Hér vitnar Jón í ritið Physica
curiosa, sive mirabilia et artis
(1676-1685) eftir Johannes Christo-
phorus Sturmius.
Síðastur náttúrusteina sem rekur
af sjó er Lausnarsteinn. „Til margs
hefur almúgi trú á honum, en þó
helst að greiða um fæðingu sængur-
kvenna, bundinn við vinstra lær
konu eður hún er látin drekka af
honum heita mjólk" o.s.frv. Jón lýsir
steininum og telur, með vísan til
steinafróðs manns utanlands, dós-
ents Riis, að þessi svokallaði lausn-
arsteinn sé ei annað en vestur-indísk
baun er vaxi þar á trjám og falli nið-
ur í sjóinn og reki síðan til Islands.
Síðan skrifar hann: „Hvað sem hann
er, þá er nóg ef hann hefur ummælt-
an lausnar kraft."
5. kafli fjallar um náttúrusteina,
sem svo eru nefndir vegna þess að
þeir hafa furðanlegri náttúru en al-
mennir steinar annað hvort í því að
lækna meinsemdir eður verka þá
hluti er yfirganga almenna náttúr-
unnar krafta. Sömuleiðis kallast
þeir oftlega náttúrusteinar sem
hafa einhvern sérdeilis frábrugð-
inn skapnað þó menn viti ei þeirra
verkan. Engan þessara steina hefur
Jón sjálfur séð, en margsinnis heyrt
talað um þá af trúverðugustu
mönnum. Þessir eru Lífsteinn,
en sá getur ekki dáið sem
hefur hann undir höfðinu,
Hulinhjálmssteinn, Pen-
inga-steinn sem gerir eigand-
ann ríkan, Lukku-steinn og
Óskar-steinn. Af sumum
þeirra eru sögur hafðar eftir
nafngreindu fólki og um hulin-
hjálmsstein er auk þess vitnað í 39.
kafla Ólafs sögu þar sem segir frá
Ey vindi keldu sem varð ósýnilegur
ef hann bar stein þennan í hendi
sér. Síðan segir Jón: „En ef þetta
kynni satt að vera, þá rnega nátt-
úruskoðararnir (Physici) aðgæta
þess mögulegleika og sjá hvort
nokkur steinn geti haft þau efflu-
via, er með einhverju móti rang-
hvolfi eður umhverfi globis
æthereis, sem ljósið gengur í gegn-
um til augans (Bartholin, Cap. 7, s.
1). Þó svo að mitt innan úr þeirra
centro verði séð út frá sér, en ei að
utan lengra en að hringnum þar
sem er þeirra sphæra ætivitatis
eður hvað annað því valda kann."
Jón telur semsagt að náttúrlegar
skýringar kunni að vera á verkan
hulinhjálmssteins.
Um aðra óalmenna steina að
skapnaði, verkun eður öðrum eig-
inleikum er fjallað í 6. kafla. Þeir
eru tíu að tölu, og allir skv. sögnum
sannfróðra íslendinga, þeirra á
meðal Jóns Marteinssonar, sem
sagði nafna sínum frá steini með
bókstöfum innan í. Þarna er lýst
steinum sem hoppa og dansa,
steinum sem þyngjast eða hverfa,
steinum sem slökkva þorsta eða
hungur, steinum með sagnaranda,
steinum með dýramyndir vaxnar
innan í o.s.frv. Um hina síðast-
nefndu - en sá íslenski, sem Katrín
Abrahamsdóttir á Þingeyrum lýsti
fyrir Jóni, var með mynd liggjandi
25