Náttúrufræðingurinn - 2002, Blaðsíða 27

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Þakkir
HEIMILDIR
Allar erlendu bækurnar lánaði mér Leó Kristjánsson. Guðrún Ingólfsdóttir benti
mér á greinina um Comenius í TMM. Kann ég báðum bestu þakkir fyrir.
Yfirlit yfir tilvitnanir IÓNS
Þeir autores sem Jón Ólafsson vitnar til í steinaritinu eru þessir:
Albertus Magnus (1193-1280): De Mineralibus (ca. 1240). Um margvíslegar
dyggðir Marmennis smíði, og um lausnarstein er nefnist Echites eður Aqvi-
leus.
Bartholin, Rasmus (1669): Experimenta Crystalli Islandici Disdiaclastici Quibus
mira «& insolita Refractio Detegitur. Hafniae, 60 bls. (tilv. eftir Leó Kristjáns-
syni 2001b): Um globis æthereis, sem ljósið gengur í gegnum til augans.
Bochartus (Samuel Bochart, 1599-1667): Geographia sacra (1646). Forðum voru
gjör klæði úr alumen scissile sem ei brunnu í eldi.
Comenius (Jan Amos Komensky, 1592-1670): Janua linguarum reserata (Hinar
opnuðu dyr tungumálanna, fyrst útg. 1631): Kórall er greinar af trjám sem
vaxa niðri í sjónum. Um Comenius hefur Helena Kadecková (1991) ritað á
íslensku: Jan Amos Komenský, nefndur Comenius á latínu, var frægur
tékkneskur lærdómsmaður á 17. öld. Höfuðrit hans, Janua linguarum, var
snemma þýtt á ýmsar tungur. íslensk þýðing Ólafs Jónssonar Skálholtsrekt-
ors er til í handriti frá 1660-1670, en einnig þýddi Páll lögmaður Vídalín,
fóstri Jóns Ólafssonar, hluta úr ritinu og segist Jón hafa lært þá þýðingu
utan að.
Hornius: Historia sacra (1664): Draugar flýja reyk af rafi sem brennt er.
Sturmius, Johannes Christophorus (Johann Christoph Sturm, 1635-1703):
Physica curiosa, sive mirabilia et artis (1676-1685). Að raf sé sveitt úr sjávar
botni af undirjarðar eldi, og að líklegt sé að flugur og smáormar í rafi hafi
lokast inni í slíkri materíu fyrr en hún harðnar.
Wolff, Christian, Phys. & Med. Doctor und Practicus: Museum Wolfianum,
oder Verzeichnis von allerhand Insectis, Papilionibus, Offibus und Partibus
von mancherley Thieren, Mineralibus, Petrifactis, pretieusen und configuri-
erten Steinen, Artefactes, etc. (1714): „Fæstum óalmennum steinum er lánað
annað en liturinn. Þar fyrir eru þeir og mest hafðir til prýðis og augna gam-
ans. Kemur það fátæku fólki oft að gagni, er þá finnur og selur þeim ríkari,
sem Wolff segir."
Eggert Ólafsson 1772. Ferðabók Eggerts Ólafssonar og Bjama Pálssonar, um ferð-
ir þeirra á íslandi árin 1752-1757. Steindór Steindórsson þýddi. Öm og Ör-
lygur, Reykjavík 1978. 365+296 bls.
Garboe, A. 1959,1961. Geologiens Historie i Danmark, I & II. C.A. Reitzels For-
lag, Kbh. 283+522 bls.
Guðrun Ása Grímsdóttir 1994. Um Jón Ólafsson úr Grunnavík. Hræringur úr rit-
um Grunnavíkur-Jóns. Erindi flutt á málþingi um Jón Ólafsson úr Gmnna-
vík laugardaginn 16. apríl 1994. Orðmennt og Góðvinir Gmnnavíkur-Jóns.
Reykjavík 1994. Bls. 9-18.
Helena Kadecková 1991. Comenius á íslandi. Tímarit Máls og menningar
1991(1). 35-41.
Jón Helgason (1926). Jón Ólafsson frá Gmnnavík. Safn Fræðafjelagsins, V. bindi.
Gefið út af hinu íslenska fræðafjelagi í Kaupmannahöfn. 364 bls.
Leó Kristjánsson 2001 a. Silfurberg: einstæð saga kristallanna frá Helgustöðum.
Jökulí 50. 95-108.
Leó Kristjánsson 2001b. Silfurberg og þáttur þess í þróun raunvísinda og ýmiss-
ar tækni, einkum á 19. öld. Minnisblöð og heimildaskrá. Skýrsla Raunvís-
indastofnunar RH-07-2001.126 bls. + rnynair.
Lima-de-Faria, J. (ritstj.) 1990. Historical Atlas of Crystallography. Kluwer
Academic Publ., Dordrecht. 158 bls.
Wilson, W.E. 1994. The History of Mineral Collecting 1530-1799. The Mineral
Record, Tucson. 264 bls.
Þorleifur Einarsson 1991. Myndun og mótun lands. Mál og menning, Reykjavík.
299 bls.
Um höfundinn / About the author
Sigurður Steinþórsson (f. 1940) lauk B.Sc. Honours-prófi í
jarðfræði frá haskólanum í St. Andrews í Skotlandi 1964 og
Ph.D.-prófi í berg- og jarðefnafræði frá Princeton-háskóla,
New Jersey, 1974. Rannsóknir hans síðan hafa einkum ver-
ið á þeim sviðum, en Sigurður hefur verið starfsmaður
Raunvísindastofnunar Háskólans síðan 1970 og fastur
kennari við HÍ frá 1974.
PÓSTFANG HÖFUNDAR / AUTHOR'S ADDRESS
Sigurður Steinþórsson
Jarðfræðahúsi Háskólans
Hringbraut
IS-101 Reykjavík
sigst@raunvis.hi.is
Fréttir_____________________
Dýrin lækna sig sjálf
Nýlega kom út á Englandi bók eftir
Cindy Engel, lektor við Opna háskólann
breska, „Wild 1 Iealth", þar sem greint er
frá dýrum sem virðast lækna sig sjálf,
einkum með því að éta fæðu sem hefur
lækningamátt. Þegar dr. Engel hóf rann-
sóknir sínar á þessu sviði tortryggðu
margir fræðimenn niðurstöður hennar,
en sífellt fleiri dýraatferlisfræðingar hall-
ast nú að því að hún hafi rétt fyrir sér.
Athugun á blóðsýnum úr heilbrigð-
um, villtum dýrum í Ameríku sýndi að
mörg þeirra höfðu smitast - og læknast
- af háskalegum veiru- og bakteríusjúk-
dómum, sem sumir reynast oft banvæn-
ir tömdum eða föngnum dýrum, jafnvel
þótt þau njóti umsjár dýralækna, og villt
dýr veiktust oft þegar þau komust und-
ir manna hendur.
Tveir dýrafræðingar, sem fylgdust
með simpönsum í þjóðgarði í Tansaníu,
veittu því athygli árið 1987 að apar sem
innyflaormar hrelldu, átu merg úr
plöntu, Veronia. 1 mergnum eru eitur-
efni sem drepið geta innyflaorma en
simpansamir þola - og menn raunar
líka, því heimamenn nota merginn í
sama skyni og aparnir.
Síðar hefur komið í ljós að ýmis dýr
éta leir og binda að því er virðist með
því eiturefni, sem sumar plöntur fram-
leiða og verjast með því ásókn dýra. Má
þar nefna að ákveðnir páfagaukar nær-
ast á fræjum sem flest dýr önnur sneiða
hjá, þar sem í þeim em eitraðir lýtingar
(„alkalóíðar"), svo sem stryknín. Páfa-
gaukarnir sjást oft hangandi utan í brött-
um árbökkum og kroppa leir. Þegar
páfagaukar vom fóðraðir á lýtingum og
leir á eftir, var mun minna af lýtingum í
blóði þeirra en í viðmiðunarhópi sem
aðeins fékk lýtingana en engan leirinn.
í hitabeltinu er meira af eitmðum
efnum í plöntum en á svalari svæðum,
og grasbítir éta þar að sama skapi meira
af leir. Fílar sleikja leir úr pyttum allt
árið, nema í september, þegar þeir nær-
ast á aldinum sem ekki em eitruð.
Simpansar í þjóðgarði í Tansaníu
sáust gleypa hrjúf lauf af ákveðnum
trjám, sem fundust síðan ómelt á skóg-
arbotninum. Þegar laufin vom skoðuð,
reyndust þau þakin innyflaormum úr
öpunum, sem loða við króka á laufun-
um. Grábirnir í Alaska og fleiri dýr losa
sig líka við bandorma í saur með því að
éta hrjúfar plöntur. Alþýðusagnir em á
Indlandi um það að tígrisdýr eigi til að
bíta gras, trúlega í sama skyni.
Einnig bendir margt til þess að heil-
brigð dýr forðist fæðu sem gæti verið
skaðleg. Kindur sneiða hjá grasi sem ný-
lega hefur verið borinn á húsdýraáburð-
ur, enda er mikið af innyflasníklum í
mykju og taði, og fleiri dæmi em nefnd
um svipaða hegðun.
The Economist, 20. apríl 2002. Örnólfur Thorlacius tók saman.
27