Náttúrufræðingurinn - 2002, Blaðsíða 72

Náttúrufræðingurinn
s
Leifur A. Símonarson og Olöf E. Leifsdóttir
JÖKULTODDA
Á ÍSLANDI
Englendingurinn John E. Gray lýsti fyrstur samlokutegundinni Portlandia
arctica árið 1824 og nefndi hana Nucula arctica. Hún tilheyrir undirflokkn-
um jafntönnungum (Taxodonta) og trönuskeljaætt (Nuculanidae), en Gray
taldi tegundina að vísu til hnytluættar (Nuculidae) þegar hann gaf henni
nafnið. Árið 1857 gerði Daninn Otto A.L. Morch grein fyrir ættkvíslinni
Portlandia og síðan hefur tegundin oftast verið talin til hennar. í eldri ritum
hefur hún hins vegar alloft verið talin til ættkvíslarinnar Yoldia, sem annar
Dani, Hans P.C. Moller, lýsti upphaflega árið 1842. Á íslensku hefur teg-
undin verið nefnd jökultodda, en Guðmundur G. Bárðarson varð líklega
fyrstur til að nota það nafn árið 1919.
Jökultodda er allbreytileg og lýst
hefur verið nokkrum afbrigðum
og jafnvel undirtegundum (sjá 1.
töflu). Nánar verður fjallað um
nokkur þessara afbrigða eða undir-
tegunda í þessari grein. Meg-
intilgangur hennar er hins vegar sá
að rekja sögu jökultoddu á íslandi,
en hér hefur hún einungis fundist í
jarðlögum.
TEGUNDARLÝSING
Skelin er með frekar framstætt nef,
rétt framan við miðju og bogadreg-
inn framenda (1. mynd). Afturend-
inn er dreginn út í stutta trjónu og
neðan við hana er áberandi bugur
inn í afturröndina. Aftari bakrönd
er bein og einnig kviðröndin hjá
fullvöxnu dýri. Frá nefi og niður á
trjónuenda er glöggur kjölur. Skelin
er frekar þunn og kúpt, með
allgreinilegum vaxtarbeltum. Hýð-
ið er þunnt og lítið eitt gljáandi,
með hrukkóttar línur sem liggja
eins og vaxtarbeltin. Hjörin er
jafntennt, með tennur í röðum
beggja vegna við nefið, oftast
12-17 framtennur og 9-14 aftur-
tennur. Lensulaga tengslagróp er
undir nefi á innri brún bakrandar-
innar (inntengsli). Alldjúpur mött-
ulbugur er á innra borði skeljarinn-
ar og einnig för eftir tvo jafnstóra
dráttarvöðva.
Að minnsta kosti tveimur undirteg-
undum (subspecies) og fjórum af-
brigðum (varieties) hefur verið lýst
hjá jökultoddu (1. tafla). L. Reeve
lýsti annarri undirtegundinni árið
1855 og nefndi hana siliqua (Portland-
ia arctica siliqua). Hún verður frekar
stór og kúpt, með breiða og áberandi
trjónu á afturenda. Hýðið er brúnt
eða dökkgrænt, með greinilegum
fínum gárum mynduðum úr litlum
punktum. Hlutföll í skelinni eru
þannig að hæð / lengd er á bilinu
0,61-0,67 og breidd / lengd er
0,47-0,53. Dæmigerð jökultodda
(Portlandia arctica arctica) er einnig
frekar stór, en flatari og með styttri
trjónu. Hýðið er frekar þykkt, all-
breytilegt á lit allt frá ljósgulu yfir í
svart, en brúnrauðir litir eru oft áber-
andi. í skelinni er hlutfallið hæð/
lengd 0,57-0,61 og breidd/lengd
0,39-0,45. Hinu er ekki að leyna að
fundist hafa eintök sem eru millistig
þessara tveggja í formi og hlutföll-
um í skel. I Norður-Kanada finnst P.
arctica siliqua á afmörkuðum svæð-
um í Baffinsflóa, við Labrador og í
Foxeflóa vestan við Baffinsland, og
Tegundarheiti Species Undirtegund Subspecies Afbrigði Variety Höfundur og ártal Author and year of pubJication
Portlandia arctica Jökultodda P. a. arctica J.E. Gray, 1824
P. a. var. portlandica P. a. var. inflata P. a. var. ovata P. a. var. nux L. Reeve, 1855 W. Leche, 1883 N. Mossewitsch, 1928 W.C. Brogger, 1900-1901
P. a. siliqua L. Reeve, 1855
PortJandia aestuariorum Ósatodda N. Mossewitsch, 1928 Upphaflega lýst sem unairtegund jökultoddu
1. tafla. Jökultodda og ósatodda ásamt undirtegundum og afbrigðum sem lýst hefur verið - Portlandia arctica and P. aestuariorum
with subspecies and varieties.
72 Náttúrufræðingurinn 71 (1-2), bls. 72-78, 2002