Náttúrufræðingurinn - 2002, Blaðsíða 37

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
4. mynd. Frá Akanvatni. Eldfjallið O-Akan í baksýn. - Lake Akan, Hokkaido.
Ljósm./photo Arni Einarsson.
Fyrst kúlulögunin er plöntunni
óhagstæð hvað tillífun snertir hlýtur
hún að hafa einhverja kosti sem vega
upp á móti því. Sá helsti er að hún
gerir plöntunni kleift að lifa á leðju-
botni þar sem setsöfnun er mikil.
Hestar vatnaplöntur sem lifa á leðju-
botni, t.d. mara- og nykrutegundir,
hafa rætur til að festa sig með og
geta síðan vaxið upp á móti birtunni.
Vatnaskúfurinn hefur engar rætur
og getur ekki myndað stöngul til að
teygja sig upp í birtuna. Ef hann lægi
kyrr á botninum biðu hans þau ör-
lög að kaffærast í gruggi sem sest
þar til. Lögun kúluskítsins gerir það
að verkum að gruggið hrynur af
honum. En meira máli skiptir að kúl-
urnar rugga þegar ölduhreyfinga
gætir á vatnsbotninum og ná þannig
að hreinsa sig. Ölduhreyfingar ná
stundum að snúa kúluskítnum og
því er mikilvægt fyrir hann að vera
grænn allan hringinn og reiðubúinn
að nýta birtuna, hvernig sem plant-
an snýr. Athuganir Isamu Wakana í
Mývatni leiddu í Ijós að kúluskítur-
inn liggur sums staðar í tveimur eða
jafnvel þremur lögum og eru allar
kúlurnar jafn grænar. Þetta líkist að-
stæðum í Akanvatni, en þar hafa
myndbandsupptökur sýnt að kúl-
urnar velta hver fyrir sig og skipta
einnig um sæti innbyrðis. Plöntur í
neðri lögum geta þannig flust upp í
efsta lagið og öfugt. Kúluskíturinn
þarf að hafa hæfileika til að liggja í
dvala meðan hann bíður þess að
komast í birtuna. Athuganir í Mý-
vatni benda til þess að breiður af
kúluskít geti grafist í leðju nokkra
hríð, þá væntanlega í kjölfar storma,
en ölduhreyfingar losa plönturnar
síðan úr prísundinni.
Enn er ráðgáta hvernig kúlurnar
myndast í Mývatni. Ekki er einu
sinni víst að þær endurnýi sig. Sá
möguleiki er fyrir hendi að kúluskít-
urinn hafi vaxið við önnur skilyrði
en nú ríkja og haldist við fyrir lang-
lífis sakir, ellegar að nýjar kúlur vaxi
af eldri kúlum sem rifna sundur í
öldugangi. í Akanvatni mun það
vera helsta fjölgunarleiðin (Isamu
Wakana, munnl. uppl.). Ekkert
bendir til þess að kúluskíturinn vaxi
upp af þeim vatnaskúfsplöntum
sem liggja eins og ló á leðjubotnin-
um. Helst virðist líklegt að kúlurnar
geti vaxið upp af vatnaskúfsplönt-
um sem losna af steinum. Sé svo
verður að gera ráð fyrir að sérstök
straumaskilyrði safni plöntunum
saman í flekki á botninum eftir að
þær losna af undirlaginu.
Það er óneitanlega furðulegt að
tvö svona sjaldgæf en nauðalík sam-
félög skuli finnast svo langt hvort frá
öðru sem raun ber vitni. Vötnin sem
hýsa þau eiga þó sitthvað sameigin-
legt. Bæði eru vötnin á mjög eldvirk-
um svæðum og jarðhiti er á bökkum
þeirra beggja. Akanvatn er aðeins
urn þriðjungur af stærð Mývatns en
allmiklu dýpra. Sérstakar straum-
fræðilegar aðstæður koma í veg fyr-
ir að kúluskíturinn í Akanvatni ber-
ist út á djúpið þar sem birta er of lítil.
I Mývatni finnast kúluskítsflekkir
á þriggja rnetra dýpi, en vatnið er
ekki öllu dýpra. Rannsóknir á bor-
kjörnum úr seti Mývatns gefa til
kynna að vatnaskúfur hafi alltaf
fundist í Mývatni, en vatnið er um
2300 ára gamalt (Arni Einarsson o.fl.
1993). Þó skal ósagt látið hvert vaxt-
arform hans hefur verið fyrr á öld-
um. Eins og fyrr er sagt fundu fræði-
menn kúluskítinn fyrst í Mývatni
árið 1977 en hann hefur áreiðanlega
verið farinn að vaxa þar löngu fyrr.
Það vaxtarform sem myndar teppi á
leðjubotni hefur lengi verið þekkt og
talsvert rannsakað (Hunding 1979,
Árni Einarsson o.fl. 1994) og mun
Finnur Guðmundsson fyrstur fræði-
manna hafa gert sér grein fyrir tilvist
þörungsins á botni Mývatns (óbirt
gögn frá 1939, sjá einnig Helga Hall-
grímsson 2002).
Enginn vafi leikur á því að kúlu-
skítsbreiðurnar í Akanvatni og Mý-
vatni eru í hópi sérkennilegustu
plöntusamfélaga á jörðinni. Tilvist
þeirra byggist á fágætri aðlögun
plöntunnar ásamt óvenjulegu og sí-
kviku samspili strauma, birtu og set-
myndunar.
Fræðsla og verndun
Eins og fyrr er getið fannst kúlu-
skítur í fleiri vötnum hér áður fyrr,
en hann virðist horfinn úr þeim
flestum (Isamu Wakana, munnl.
uppl.). Auðvitað kann að vera að
kúluskítur eigi eftir að finnast víð-
ar, en sem stendur er einungis vitað
um þrjú vötn sem hýsa stórar kúl-
ur. Athuganir í Mývatni benda til
stórfelldrar fækkunar. Margir af
stærstu flekkjunum sem sáust um
1982 eru nú horfnir og engir aðrir
komnir í þeirra stað. Orsök fækk-
unarinnar er ókunn en rannsóknir
eru í undirbúningi.
Saga kúluskítsins í Akanvatni er
lærdómsrík. Um ein öld er liðin síð-
an fræðimenn fundu hann þar fyrst.
37