Náttúrufræðingurinn - 2002, Blaðsíða 26

Náttúrufræðingurinn
kálfs innan í - vitnar Jón í Sturmius
(1676-1685) um að alllíklegt sé um
flugur og orma innan í rafi að kvik-
indin hafi sest í slíka materíu fyrr
en hún harðnaði, en að kálfsmynd-
in verði ekki skýrð með því móti.
I 7. kafla lýsir Jón efasemdum um
sitthvað sem haldið er fram um nátt-
úrur steina, en telur annað senni-
legra. „Til dæmis, ósatt er, að nokkur
steinn sé í arnarhreiðri, eður í
maríöltu höfði eður kviði, ei heldur
lásahnútur í hennar hreiðri. A slík-
um og fleiri þess háttar hlutum er ei
að henda neinar reiður nema menn
sjái og reyni sjálfir." Hins vegar trúir
hann því að steinar geti vaxið fram
úr kletti smám saman - það kalli
menn Bergfæðinga - en almennt
grjót vaxi hins vegar ekki þannig.
Hér er Jón að tala um efni, eins og
kísil- eða kalkhrúður sem fellur út úr
vatnslausn. Þá telur hann eðlilegt að
útlenskir steinar og skeljar séu litfeg-
urri en íslenskir vegna þess að sólin
kunni betur að verka með sínum hita
í suðrænum löndum en á norður-
slóðum. Allt er þetta skynsamlegt hjá
honum.
8. kafli fjallar um mineralia, „það
er, þeirra málmanna vökva sem úr
jörðu eru uppgrafnir". Jón segir:
„Mineralia falla fáir á íslandi. Helst
er það saltpétur, brennisteinn, stein-
kol, victril, hvera-alún, hverakalk,
hveralímleir og hveralitleir. En þó
salt heyri til sjóvar, og surtarbrandur
til viðar, get ég þó hveru tveggja hér,
því saltið er þornaður sjóar vökvi, en
surtarbrandur er uppgrafinn hlutur
úr jörðu, trékyns."
Síðan lýsir hann þessum efnum
stuttlega hverju um sig en telur loks
upp framandi mineralia sem til Is-
lands færast: Rafur, kvikasilfur, alún,
sínaber, eirgrænka, cadmia, arsenik
eður rottukruð, tin, berggula, blyant,
krít, rauða, blýhvíta, bórax.
Lokakaflinn, Um málmana, de
metallis, hefst þannig: „Um þá
[málmana] er ei heldur margt að
segja. Ég hygg það mála sannast sem
sagt er að Herra Þorkell Arngríms-
son hafi svarað Christiano Quinto
kóngi þá hann sendi hann sem
chymicum til Islands að rannsaka
um málma, að þar væri að sönnu
allra handa málmar en svo lítið að
það væri ei ómaksins vert." Þorkell
þessi sýndi sig þarna vera skynugri
en margir síðari tíma menn, því hug-
myndir um gullnám, títannám, kop-
arnám o.fl. koma reglulega upp hjá
þingmönnum vorum og öðrum,
með tilheyrandi upphlaupum og
rannsóknaferðum. Jón Olafsson
nefnir hins vegar járnvinnslu, með
vísan til Egils sögu Skallagrímsson-
ar, en segir meinið vera hve litlir
skógarnir séu og langt frá. Þá segir
hann menn halda að við laugar og
hveri mætti fá marga góða málma,
kannski gull og silfur, ef menn vissu
chymice að útlokka þá úr grjóti og
sandi. Loks segir hann frá gylltum
og málmlitum steinum sem víða
finnist en Danskir kalli svovelkís og
segi það verði að reyk þá eldur kem-
ur, og sé enginn málmur í - og er allt
þetta orð að sönnu.
„Sökum þeirrar málmaeklu í
landinu," segir Jón, „eru þeir al-
mennu málmar tilfluttir íslenskum
af framandi sem eru: gull, silfur, járn,
stál, kopar, messing, eir, tin, blý, svo
vel som pjátur og printzmetall."
Jón Olafsson hefur vitneskju sína
einkum úr þremur áttum, frá eigin
athugunum og reynslu, frá sann-
fróðum löndum sínum, og úr riturn
lærðra manna. Sýnilega hefur hann
velt ýmsu fyrir sér og virðist raunar
ekki vera sérlega hjátrúarfullur - lít-
ur á sig nánast sem skrásetjara hind-
urvitna, þegar um slíkt er að ræða,
en reynir að leita náttúrlegra skýr-
inga á fyrirbærum sem virðast vera
yfirnáttúrleg.
SUMMARY
On Stones, Minerals, and Metals
Jón Ólafsson (1705-1779), son of a coun-
try parson in northwest Iceland, is best
known nowadays as the model for an
eccentric and superstitious scribe in
Halldor Laxness' novel Islandsklukkan
(The Bell of Iceland). Jon spent almost
all his adult life in Copenhagen copying
old Icelandic manuscripts and writing
learned treatises about various subjects.
Only a small fraction of his prodigious
writings was published during his life-
time, but today a society, The Friends of
Jón from Grunnavík, aims to resurrect
his reputation and publish his works.
These include a 16-page manuscript
"On stones, minerals, and metals",
written in 1737, which is the subject of
this article. In it the author (Jon Olafs-
son) attempts to describe and classify
the Mineral Kingdom of Iceland accor-
ding to the Aristotelian manner, divi-
ding stones first into "ordinary" and
"extraordinary" stones; the former then
into nature-made and man-made sto-
nes, and the latter into precious stones,
and stones having a mysterious nature
such as medicinal powers or the ability
to make a person invisible. He then
goes on to describe these different class-
es of stones in some detail, based on his
own observations (for the ordinary sto-
nes), hearsay, and the works of interna-
tional scolars. Notably, Jon omits in his
work the two types of minerals that
Iceland is best known for, Iceland spar
and zeolites. The former was already
well known to scientists (including
Newton) and mineral collectors in
Europe at the time when Jon Olafsson
wrote his treatise, the King of Denmark
having expressly sent a lapidarian to
Iceland a century earlier to mine the
crystals. Jon's work does, however,
contain the first known description of
the calcite-filled shells from Tjörnes,
north Iceland, which have found their
way to many mineralogical museums.
Zeolites in Iceland were "discovered"
and described shortly afterwards (Egg-
ert Olafsson 1772).
Jon Olafsson, despite living in a
superstitious age and being educated
mostly in the Classics and old Nordic
literature, was not entirely untouched by
the spirit of the renaissance science revo-
lution. In his treatise On stones, miner-
als, and metals he frequently expresses
scepticism regarding some outrageous
tales of mineral powers or natures, and
sometimes suggests more rational ex-
planations. He also wrote about the fish
species of Iceland, the birds, and the
vegetation - of these the latter two are
lost. These writings, and in fact much of
his work, he may have envisaged as ma-
terial for a future encyclopedia which
would be continued and completed by
unborn generations.
26