Náttúrufræðingurinn - 2002, Blaðsíða 70

Náttúrufræðingurinn
Bryologie) og mosafræðingur
bryolog.
Hnokkmosar eru fremur smá-
vaxnir af mosum að vera og vaxa
oftast í þéttum bólstrum eða smá-
þúfum. Blöðin eru egglaga eða
lensulaga, oftast odddregin, heil-
rend eða því sem næst, með aflöng-
um, oftast meira eða minna sex-
hyrndum, tígullaga frumum í
blaðfletinum. Flestir eru fagurgrænir
en hafa oft rauða eða brúna stöngla
og baukstilka og nokkrir hafa rauð-
leit blöð (2. mynd).
Baukamir em langegglaga-peru-
laga, alltaf útstæðir eða lútandi, með
snubbóttu loki. Þeir hafa yfirleitt
mjög reglulegan opkrans (peristom),
sem alltaf er tvöfaldur og innri og
ytri krans vanalega álíka háir. I hvor-
um kransi em 16 flipar sem kallast
tennur og standa á misvíxl, þær ytri
nokkuð stífar, brúnar eða rauðleitar
þegar þær em fullþroska, en þær
innri gulleitar, tjásulegar, samtengd-
ar neðantil af þunnri himnu og
stundum með hnúskóttum þráðum
á milli (3. mynd).
Þetta er hinn dæmigerði opkrans,
en hann má finna í einhverju formi
hjá flestum blaðmosum (Musci). Eft-
ir lögun hans og gerð vom mosarnir
flokkaðir í kvíslir og ættir og við
4(x6)
Teeth Cilia
6 (x60)
3. mynd. 4. Baukur af Bryum capillare
(skrúfhnokka). 5. Opkrans af sömu teg-
und. Tennur ytri kransins hafa opnast og
vísa út á við, en innri kransinn rnyndar
enn lokað hvolf í baukopinu. 6. Hluti af
innra kransi við 60-falda stækkun. (Úr
Watson 1959)
hnokki), B. salinum (fjömhnokki), B.
imbricatum (barðahnokki), B. pal-
lescens (gljúfrahnokki), B. pseu-
dotriquetrum (kelduhnokki) og B.
argenteum (silfurhnokki).
Fáar hnokkmosategundir eru
áberandi í gróðurfari og þær mynda
sjaldan samfelldar græður. Helst em
það dýjahnokki og kelduhnokki,
sem oft em áberandi við lindalæki
og dý og vekja athygli vegna hins
rauða litar sem þær skarta stundum.
EINKENNI
SILFURHNOKKA
Silfurhnokki vex oftast í þéttum
breiðum sem eru áberandi hvít-
grænar eða silfurlitar, einkum í
þurrki. Þessi sérkennilegi litur, sem
oftast má greina tegundina eftir,
stafar af því að fremri hluti blað-
anna er að mestu laus við grænu-
korn og því glær eða litlaus, en auk
þess eru blöðin mjög þunn og
liggja þétt saman. Þetta virðist vera
einhvers konar vörn gegn of sterku i
sólarljósi og/eða uppgufun, því að
eintök sem vaxa á björtum stöðum
eru mun ljósari en þau sem vaxa í
greiningu á tegundum hnokkmosa
er hann mikilvægur.
Opkransinn er mikið djásn sem
gaman er að skoða í stækkunargleri
eða smásjá. Tennumar í ytri kransin-
um em alsettar þverlistum og sömu-
leiðis fliparnir í innri kransinum,
sem auk þess em með gataröð langs
eftir miðju. Kransarnir myndast úr
frumulögum innan á bauklokinu,
við það að innihald frumnanna
hverfur en eftir verður aðeins hluti
frumuveggjanna. Kransarnir eru
viðkvæmir fyrir raka og svigna tenn-
urnar eftir því, lokast yfirleitt í rign-
ingu en opnast í þurrki svo gróin geti
dreifst. Sumir hnokkmosar mynda
ríkulega bauka og má finna þá á öll-
um tímum ársins. Þeir geta því verið
hentugt skoðunarefni í kennslu.
Hnokkmosar em langstærsta ætt-
kvísl mosa, með um 1000 tegundir
sem em yfirleitt mjög líkar innbyrð-
is og þarafleiðandi vandgreindar.
Oft er nauðsynlegt að hafa bauka á
réttu þroskastigi til að nafngreina
tegundir með vissu.
Hnokkmosar tilheyra hnokkmosa-
ætt (Bryaceae) ásamt nálmosum
(Leptobryum), skartmosum (Pohlia),
bjartmosum (Anomobryum), dármos-
um (Plagiobryum) og hvirfilmosa
(Rlwdobryum). Hnokkmosaættin til-
heyrir svo aftur hnokkmosabálki
(Bryales) ásamt sex öðmm ættum, og
bálkurinn baukmosum (Musci).
Árið 1995 gaf Náttúmfræðistofn-
un Islands út sérstakt hefti (162 bls.)
í fjölritaröð sinni sem fjallar um
hnokkmosaætt. Höfundur þess er
Bergþór Jóhannsson. Þar er 38 teg-
undum íslenskra hnokkmosa lýst
nákvæmlega með teikningum og út-
breiðslukortum. Þar kemur fram að
margar þeirra em sárasjaldgæfar, til
dæmis hafa 7 tegundir aðeins fund-
ist á 1-3 stöðum. Fágætasta tegund-
in er Bryum vermigerum (dverg-
hnokki) sem fannst á gosösku við
hraunjaðar í um 800 m h.y.s. norðan
Vatnajökuls og hafði þá aðeins fund-
ist á einum stað öðmm á jörðinni.
Af algengum tegundum má
nefna: Bryum arcticum (heiða-
hnokki), B. pallens (sytmhnokki), B.
rutilans (klettahnokki), B. weigeli
(dýjahnokki), B. algovicum (haga-
a (x7-5) caps. (x7-5)
4. mynd. Teikningin sýnir helstu einkenni
silfirhnokka við mistnunandi tnikla stækk-
un. (Úr Watson 1959).
70
i