Náttúrufræðingurinn - 2002, Blaðsíða 51

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Hdrbrúða nefnist holtsóley stðsumars þegar blómgun er lokið og aldinið hefur þroskast.
Smáaldinin eru með langri hærðri trjónu eða svifhala. Meðan aldinin eru að þroskast eru
svifhalarnir snúnir saman en breiðast út rétt fyrir aldinvarpið. Ljósmynd Hörður
Kristinsson.
Linnaea borealis, og gáfu henni fræði-
nafn eftir frægasta grasafræðingi sín-
um. Annars eiga Svíar 25 mismun-
andi héraðsblóm. A svipaðan hátt
hafa verið valdar einkennisplöntur
fyrir einstök ríki í Bandaríkjunum. í
Asíu eru ýmsar tegundir af lótus-
blómum í hávegum hafðar og marg-
ar þjóðir Suður-Ameríku, Afríku og
Kyrrahafseyja eiga sér þjóðarblóm
og nota þau sem einkenni og sem
merki á söluvaming sinn.
Hvað okkur Islendinga varðar
virðumst við ekki eiga neina sér-
staka einkennisplöntu og ekki hef ég
í fljótu bragði komið auga á að ein
planta sé öðmm fremri í þeim efnum
eða hafi öðlast neinn sérstakan þjóð-
arframa. Og varla er nokkur ein teg-
und sérstæð fyrir Island. Samt hafa
fáeinar tegundir plantna verið
kenndar við landið. Fræðiheitið is-
landica hefur t.d. naflagrasið,
Koenigia islandica, hlotið, en sú planta
þykir mér lítið ásjáleg og er varla
mikið hægt af henni að státa í skjald-
armerki. Þá kenna erlendar þjóðir
fléttuna fjallagrös, Cetraria islandica,
við Island, svo sem fræðiheitið og
nöfnin „Iceland moss" og „Islandsk
Mos" bera með sér. Fæstum þykja
grösin neitt ljómandi fögur þó að
þau hafi þótt góð til átu og verið hér
áður til búdrýginda í mjölskortin-
um, en nú þætti þessi flétta vafalaust
hafa lítið auglýsingagildi.
Plöntur sem em algengar hér á
landi og hafa skrautleg blóm em til
dæmis fífill og sóley og þykir fólki
vænt um að sjá þessar plöntur
blómstra fyrst á vorin, en sá er þó
hængur á að þessar plöntur em al-
gengar víða um heim og því varla
neitt sérstæðar fyrir okkur. Þá em
fjólur, blágresi og lambagras tegundir
sem lofaðar em í ljóðum okkar fyrir
fegurð sína, en ekki sé ég neina þeirra
samt fyrir mér sem þjóðargersemi.
Ein er sú planta sem kennd er við
landið af erlendum mönnum og má
teljast fögur og frambærilegur
plöntuþegn. Er það melasól, Papaver
radicatum, af ætt draumsóleyja, köll-
uð „Iceland poppy" á ensku. Þar
væri ef til vill kominn góður fulltrúi
fyrir þjóðarblóm. Samt finnst mér
það galli að tegundin er varla nógu
algeng og vel þekkt meðal almenn-
ings þótt fögur sé og fínleg. Onnur
planta sem myndi sóma sér vel er
eyrarós, Epilobium latifolium, undur-
fögur og nokkuð sérstæð fyrir Island
þar sem hún er ein fárra plantna
vestrænnar ættar en á ekki uppmna
að rekja til Evrópulanda eins og
flestar plöntur eiga í íslensku gróð-
urríki. Enn ein planta sem til greina
kæmi er svo blóðberg, Thymus
praecox ssp. arcticus, sem er einkum
aðlaðandi vegna ilmsins.
Samt sem áður - þegar er litið yfir
þær tegundir háplantna sem hér
vaxa með þetta val í huga kemur
mér ein tegund sérstaklega í hug,
fagurblóma, harðger og nægjusöm.
Er það holtasóley, Dryas octopetala.
Hún hefur auk þess nöfnin rjúpna-
lauf og hárbrúða, sem vísa til sí-
grænna blaða og hærðra aldina
hennar. Holtasóley hefur þótt ein-
kenna gróðurfar heimskautasvæða
og við hana er kennt skeið á jökul-
tíma en á því tímabili hefur borið
mikið á vexti og viðgangi holtasól-
eyjar. Er eðlilegt að Island einkenni
sig með plöntu sem er annáluð fyrir
að dafna í svölu og hreinu, norðlægu
umhverfi. Utlit holtasóleyjar er það
sérstætt að hún hentar vel í mynd-
rænni kynningu. Blórnin em stór,
með átta hvítum krónublöðum sem
umlykja ljósgular frævur og fræfla,
og gæti blómið bæði verið tákn
hreins umhverfis og minnt á and-
stæður íss og elds eða miðnætursól
og jökla. Rjúpnalaufin em með fag-
urskertum röndum, eins og vog-
skorið land, og hárbrúðan er undin
upp í vöndul líkt og kveikur eða ull-
arvaf. Hugvitssamir teiknarar hafa
þar nægan efnivið til þess að gera úr
þjóðleg merki sem gætu einkennt ís-
lenskan varning.
Væri ekki vel til fundið að við
kæmum okkur saman um að velja
þjóðarblóm rétt eins og þjóðarfjall?
Einnig gætum við valið sérstakar
fjórðungs- eða héraðsplöntur. Slík
tákn myndu efla samheldni innan
sveita, auka byggðarstolt og vera
áhugavert augnayndi fyrir ferða-
menn. Þessu máli er hreyft hér til
umhugsunar fyrir landsmenn.
UM HÖFUNDINN
Sturla Friðriksson (f. 1922) lauk BA-prófi frá Cornell-háskóla í Bandaríkjunum
1944 og MS-prófi frá sama skóla 1946. Þá hlaut hann PhD-gráðu frá
Saskatchewan-háskólanum í Kanada 1961. Hann var sérfræðingur á sviði
jurtakynbóta við Atvinnudeild Háskólans frá 1951 og Rannsóknastofnun
landbúnaðarins frá 1965, en deildarstjóri jarðræktardeildar Rala frá 1970.
Hann var formaður Náttúrufræðifélagsins 1956-57 og Vísindafélags íslend-
inga 1965-67. Hann var einn af stofnendum Erfðafræðinefndar Háskólans,
Surtseyjarfélagsins, Lífs og lands og Landverndar. Sturla hefur starfað sem
erfðafræðingur og vistfræðingur hér á landi og í erlendum samtökum.
51