Náttúrufræðingurinn - 2002, Blaðsíða 46

Náttúrufræðingurinn
tvinna saman í eina tölvuskrá segul-
gögn og staðsetningar.
Eftir að mælingar höfðu verið
skoðaðar og þær virtust lausar við
truflanir var búið til stafrænt kort til
einfaldrar birtingar (5. mynd).
ÖRFÁ ORÐ UM
JARÐFRÆÐI SVÆÐISINS
Svæðið sem um er fjallað liggur
norðanvert við gosbeltið á Reykja-
nesskaga, að mestu í segullægð
þeirri sem kennd er við Matuyama-
segulskeiðið og eru jarðlög Esju (en
hún takmarkar svæðið í norðaustri)
mestöll frá því tímabili. Syðsti hluti
svæðisins teygir sig inn í segulhæð-
ina sem er kennd við Brunhes-segul-
skeiðið og fylgir rekbeltinu allt utan
frá Reykjanesi og upp í Langjökul
(Geirfinnur Jónsson og Leó Krist-
jánsson 1991). Ingvar Birgir Friðleifs-
son hefur lýst jarðsögu Esju og ná-
grennis í Árbók Ferðafélags Islands
(1985). Auk Stardalseldstöðvarinnar,
sem er vel þekkt m.a. fyrir afar sterkt
segulsvið (Ingvar B. Friðleifsson og
Leó Kristjánsson 1972), sér hann
merki um eldstöð á Kjalarnesi en tel-
ur miðju hennar liggja úti í sjó þar
vestur af. Einnig hefur verið bent á
tilvist sjálfstæðrar megineldstöðvar
úti á Sundunum norðan Reykjavík-
ur sem nær upp á land í Gufunesi,
Laugamesi og allt upp undir Ár-
túnshöfða (Haukur Jóhannesson
1985).
HELSTU drættir
SEGULSVIÐSINS
Megineinkenni segulfráviks á þessu
svæði er mjög kröpp segullægð, 17
km löng og allt að 8 km breið, sem
liggur frá stað skammt úti af Kjalar-
nesi til suðsuðausturs undir Árbæj-
arhverfi. Norðurhluti lægðarinnar er
sem vel formuð, hringlaga skál sem
opnast til suðausturs. Mið- og suð-
urhlutann mætti túlka sem eina eða
tvær skálar, þótt óreglulegri sé en
norðurhlutinn. Athyglisvert er hve
skörp suðausturmörk lægðarinnar
em og hve þvert þau em á megin-
drætti hennar. Norðvestan við
nyrstu lægðina rís regluleg, hálf-
10 mGal
8 mGal
6 mGal
4 mGal
2 mGal
0 mGal
-2 mGal
-4 mGal
-6 mGal
6. mynd. Þyngdarsviðskort af Reykjavík og nágrenni (Bouguer- að frádregnu reiknuðu
bakgrunnssviði, sjá skýrslu Karls Gunnarssonar 1997). Ovenju þungt, eða þétt, berg
veldur hæð í þyngdarsviðinu og þá er oftast um að ræða berg sem hefur storknað all-
djúpt í jörðu þannig að lofttegundir íkvikunni hafa ekki náð að mynda loftbólur eins og
í hraunum sem storkna við yfirborð. Þyngdarsvið dofnar hægar með fjarlægð en segul-
svið og hiti bergsins hefur ekki beint áhrif á þyngdarsvið. Því „sjá" þyngdarsviðsmæl-
ingar dýpra niður i skorpuna en segulsviðið. Eining þyngdarsviðs er kennd við Galileo
Galilei, Gal eða gal, og er yfirleitt notuð smækkunin milli-Gal (mGal). Bil milli jafn-
sviðslina er 1 mGal. - Gravity field (Bouguer-corrected) of Reykjavík area. Contour
interval 1 mGal.
hringlaga hæð og gerir norðurbrún-
ina enn skarpari en ella.
Innan þessarar lægðar, þar sem
segulsviðið er 1000nT-1500nT nei-
kvæðara en umhverfisins, eru
nokkur dýpri frávik, hið dýpsta við
norðurbrún hennar, -3800nT, en
það er sterkasta neikvætt svið sem
mælst hefur úr þessari hæð yfir Is-
landi.
Annað sem greina má á svæðinu
eru rætur fráviksins sem tengist
Stardalseldstöðinni í norðaustri, já-
kvætt um lOOOnT frávik yfir Mosfelli
og neikvætt 750nT frávik við austan-
vert Úlfarsfell. Einnig má nefna
krappa hæð, nálægt lOOOnT, í suð-
vesturhluta svæðisins sem virðist
tengjast álverinu í Straumsvík. Þá
virðist mega rekja hala með jákvæðu
segulsviði suðvestur frá Stardalsfrá-
vikinu, sem nær allt að Hafravatni,
og svipaður hali teygir sig úr suð-
vesturhorni mælisvæðisins yfir
Kapelluhraun og upp undir Ásfjall.
Ymis smærri frávik sem koma
fram í mælingum Kanadamanna
1959 sjást ekki hér vegna aukinnar
flughæðar.
ÞYNGDARMÆLINGAR
Nokkrir aðilar hafa mælt þyngdar-
sviðið dreift á svæðinu sem um
ræðir, lengi vel eingöngu á landi en
fyrir milligöngu Raunvísindastofn-
unar var sviðið mælt frá breska
rannsóknaskipinu Charles Darwin
sumarið 1994. Lá þá fyrir frumúr-
vinnsla segulmælinganna og var
niðurstaða hennar notuð til að stað-
setja þrjár mælilínur úti á Sundun-
um. Unnið var úr gögnunum á
Orkustofnun, þeim steypt saman
við önnur þyngdargögn og birt
(Karl Gunnarsson 1997). Þar má sjá
afar svipað mynstur og í segulsvið-
inu, 10 mGal hæð úti af Kjalarnesi
og aðra bjúglaga frá Viðey suður
fyrir Klepp. Falla þessar hæðir
saman við segullægðirnar. Þá má
sjá lágan „ás" frá meginhæðunum
suðvestur í stefnu landreks að rek-
beltinu (6. mynd).