Náttúrufræðingurinn - 2002, Blaðsíða 23

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
1. mynd. „Pétursbuddur
eðn pétursskip kallast hin
alkunnu skötuegg (Ova
Rajae) eða Pulvinar marin-
um." segir í Ferðabók Egg-
erts og Bjarna, þaðan sem
þessi mynd er tekin.
ir, kristalla, málma og steingervinga,
og raunar eru fáein dæmi um hluti
sem alls ekki teljast til steinaríkisins,
svo sem pétursskip og vestur-indísk
„baun".
11. kafla flokkar Jón steina fyrst í
almenna og óalmenna, hinir al-
mennu skiptast svo í náttúrugjörða
og manngjörða en hinir óalmennu í
eðalsteina og náttúrusteina, nefni-
lega steina „sem haldið er geymi í
sér einhvern leyndan kraft til lækn-
inga, eður annarra meir frábrugð-
inna og furðanlegra verkana" (1.
mynd). Jón segist aðeins fjalla um
steina sem hann hafi sjálfur séð eða
hafi undir höndum, en um aðra sem
hann hafi ekki séð (og óefað séu
margir) setji hann það sem hann hafi
eftir trúverðugra manna sögnum.
Um framandi steina geti hann hins
vegar ekki.
12. og 3. kafla telur Jón upp og lýsir
19 „almennum steinum", flestum frá
eigin brjósti. Þar eru efst á blaði Grá-
steinar eða grágrýti, Blágrýti, Holta-
steinar, Fjörusteinar, Hraungrjót, Vik-
ur og Sandsteinar, sem sennilega
vísar til móbergs. Sem dæmi um lýs-
ingu Jóns á slíku grjóti er þessi:
„Hraungrjót eður hraunsteinar eru
oftast nokkuð dökkir ... en sumir
sótrauðir. Margir og stórir klettar
samfelldir af slíkum steinum kallast
hraun. Samfellt hraun er holótt og
hrjóstrugt, sumstaðar tindótt, en sum-
staðar hrukkótt ofan á sem grautar-
skán. Lausir hraunsteinar eru oftlega
gegngrafnir af vindholum svo aðeins
hanga saman, og svo léttir að þeir
hafa minna en þriðjungs þyngd móti
hinum gagnþéttu (solidis) af sömu
stærð. En sandinn í kringum kalla
sumir með kemískri nafiigift, Caput
mortuum [hrat, það sem eftir verður
þegar allt nýtilegt hefur verið úr því
tekiðj. Slíkir vindholu-steinar og
sandur eru annað hvort grábleikir
eður grásvartir. Oefað er að eldur hef-
ur einhvern tíma yfir leikið allt slíkt
grjót, og hafa þá hrukkurnar og hol-
urnar orðið af vindi er steinninn
storknaði" (2. mynd).
Fyrri hluti þessarar lýsingar gæti
allt eins verið fornlega orðaður
kafli úr jarðfræðibók: svart og rautt
gjall, apalhraun og helluhraun. En
síðasta setningin - að eldur hafi
óefað einhvern tíma yfir leikið allt
slíkt grjót, og hafi þá hrukkurnar
og holurnar orðið af vindi er
steinninn storknaði - verður að telj-
ast undarlega skrifuð af Islendingi,
en hvort tveggja er, að Jón ólst upp
vestur á fjörðum og í Húnavatns-
sýslu, fjarri virkum gosstöðvum, og
eyddi svo mestum hluta ævinnar á
bókasöfnum og flórhellum Kaup-
mannahafnar. Hann hefur því
aldrei séð eldgos með eigin augum,
fremur en Þorvaldur Thoroddsen,
enda urðu engin gos á árunum
1743-1751, meðan hann var á ís-
landi. - Á 18. öld urðu tvö allmikil
öskugos í Kötlu (1721 og 1755) og
eitt hraungos í Heklu (1766), að
ógleymdum Mývatnseldum 1724-
1727, sem enduðu með miklu
hraunflóði.
23