Andvari - 01.01.1989, Qupperneq 102

100
ÁSTRÁÐUR EYSTEINSSON
ANDVARI
er litið á verk þeirra sem einangruð fyrirbæri, nema þar sem sýnt þykir að þeir
hafi haft óvefengjanleg áhrif á innlendar (frumsamdar) bókmenntir. Sannast
kannski best á þessu hvernig bókmenntasagan hneigist til að vera bundin
þjóðernislegri sögusýn.
Það er væntanlega á ofangreindum forsendum sem Jón Porláksson hefur
komist inn í íslenska bókmenntasögu; hann hafði gagnger áhrif á íslenskt
ljóðmál á 19. öld. Það gerist vegna nýsköpunar í þýðingu erlendra texta, en
hætt er við að þýðingarstarf Jóns líti út sem einangrað afrek sé einungis á það
litið frá sjónarhóli frumsaminna bókmennta. í bókmenntasögu Stefáns Ein-
arssonar má þó lesa að í þýðingum er Jón ekki hreinræktaður frumkvöðull,
því hann fylgir að sumu Ieyti dæmi Benedikts Jónssonar Gröndals.2 En
bókmenntasögurit okkar hjálpa áhugamönnum um þýðingar ekki mikið
lengra áleiðis vilji þeir fá að vita meira um bókmenntaþýðingar og stöðu
þeirra á fyrrnefndum tíma. Kynnu þeir jafnvel að álykta að hlutur þýðinga
væri almennt mjög rýr í íslensku bókmenntakerfi.
Hugtakið ,,bókmenntakerfi“ hef ég notað áður í þessu sambandi,3 en hef
jafnframt óttast að íslenskum lesendum þætti það fráhrindandi. Hins vegar
hef ég ekki fundið annað betra heiti og þótti satt að segja ánægjulegt að sjá
því beitt í ritgerð eftir Torfa Tulinius.4 Hann leggur það út af hugtakinu
„táknkerfi“ og tekur mið af kenningum Ferdinands de Saussures um mál-
kerfið: hvernig einstakar einingar þess verða merkingarbærar vegna and-
stæðu og samleiks við aðrar einingar. Á sama hátt megi skilja einstakar
einingar eða greinar bókmenntanna. Sjálfur byggi ég í þessu tilliti á kenning-
um ísraelska þýðingafræðingsins ítamars Even-Zohars. Hann hefur í nokkr-
um ritgerðum sett fram kenningar um það sem hann kallar „polysystem“, eða
fjölþætt kerfi. Hann viðurkennir skyldleika þess við hugmyndir Saussures, en
leggur áherslu á að kerfið eins og hann skilji það sé ekki ,,synkrónískt“ og
ósögulegt, heldur eigi einstakir þættir þess sér ætíð sögulegar forsendur og
búi yfir sögulegum tengslum (semsagt ekki bara formgerðartengslum) við
aðra þætti bókmenntanna og við samfélagið.5
Innan þessa fjölþætta bókmenntakerfis eigum við að geta gert grein fyrir
öllum greinum ritmáls sem falla undir bókmenntahugtakið — og þá einnig að
geta skýrt hvers vegna einhver texti teljist ekki til kerfisins. Even-Zohar talar
um ,,miðju“ kerfisins — þær bókmenntagreinar, þau verk eða þá höfunda
sem eru ráðandi fyrir skilning okkar og gildismat á bókmenntunum — og
,,jaðar“, þar sem hin veigaminni öfl hrærast. En jafnframt bendir hann á að í
hverju kerfi geti verið ýmis undirkerfi, hver með sín miðlægu öfl, vegna þess
að í kerfinu er væntanlega togstreita sem hlýst til dæmis af allri umræðunni
um bókmenntir og þeim aðferðum sem beitt er við að miðla þeim (sbr.
styrkjakerfi, auglýsingar og hvers konar kynningu á höfundum og verkum, til
dæmis ef verk er kvikmyndað). Even-Zohar gengur greinilega út frá „eðli“