Andvari - 01.01.1999, Side 90

88
GUÐMUNDUR HÁLFDANARSON
ANDVARI
félag þar sem samskipti stéttanna byggi á rétti en ekki mætti, þar sem
„hver maður nyti ávaxtanna af erfiði sínu, án þess að beita aðra ólögum“,
um leið og hún stuðlaði að því „að hamla móti grimd og ójöfnuði í sam-
keppni manna og þjóða.“ Þannig sætti samvinnuhreyfingin höfuðand-
stæður stjórnmálanna og forðaði þjóðfélaginu frá byltingu.22
Þótt Jónas hafi í pólitísku starfi sínu yfirleitt verið mjög praktískur
stjórnmálamaður,23 sem vann skipulega að því að afla flokki sínum fylgis og
byggja upp nútímalegt flokkaskipulag á íslandi, þá beindu hugsjónir hans
honum greinilega inn á ákveðnar brautir í lífsstarfi og pólitík. „Megin-
styrkur samkeppnisstefnunnar liggur í því, að hún er í samræmi við djúpar
rætur í eðli mannsins, við Colosseum-hjarta mannkynsins“, skrifar hann í
Komandi árum, og því var nauðsynlegt að bæta þjóðina með réttri mennt-
un þegnanna ef snúa átti þróun mannfélagsins frá leið sinni til vísrar glöt-
unar.24 Jónas lagði af þessum sökum ofuráherslu á bætta menntun og upp-
eldi á íslandi í skrifum sínum og athöfnum, enda starfaði hann nær alla ævi
að uppeldis- og kennslumálum.25 Leiðarljós hans í þeim efnum var að frelsa
Islendinga frá eymd og kunnáttuleysi „með betra uppeldi . . . því það [er]
drýgsti vegurinn til sannarlegs þjóðarþroska, ef öllu afli manna í landinu
[er] beint að því að gera sem flesta menn færa til að starfa vel og starfa
drengilega að því, að byggja upp hið nýja ísland“, eins og hann sagði í
grein í Skinfaxa stuttu fyrir fyrri heimsstyrjöld.26 Markmiðið með slíku upp-
eldi var að búa manninn undir að vinna gegn meðfæddri ágirnd sinni og
samkeppnisanda, eða „drottna yfir anda gullsins“, eins og sagði í langri
Skinfaxagrein frá sama tíma, og stuðla þannig að því að vélvæðing og aðrar
efnahagslegar framfarir yrðu íslendingum til raunverulegrar blessunar. Ef
ekkert var að gert stuðluðu slíkar framfarir aðeins að aukinni misskiptingu
auðs, „skapa stórauð fárra manna, og réttlitla, háða örbirgð fjöldans. Ef vél-
arnar vinna fyrir manninn til að stytta daglegt brauðstrit hans, til að gefa
honum tíma til að vera maður, borgari, þátttakandi í þeim ógrynnis andans
auði, sem mannkynið hefir erft, þá fyrst ná þær tilgangi sínum . . ,“27 Þetta
var vítahringur samkeppninnar, en hann fólst í því að hún dæmdi meirihlut-
ann til ómennskrar fátæktar og fáfræði, sem aftur varð til þess að svo stórum
hluta þjóðarinnar sást yfir raunverulega hagsmuni sína. A þennan hátt einan
var hægt að skýra það hvers vegna sumir „elta þá ríkustu þótt þeir séu öreig-
ar“ - einungis hina fáfróðu, sem bera ekkert skynbragð á almenn mál, má
ginna með blekkingum til að kjósa valdafíkna frambjóðendur. Því hlaut
þjóðaruppeldið að verða mál málanna, en með „félagslegri mentun og al-
mennum framförum“ mátti fækka þeim sem trúðu á kaupmannaverslun og
gróðabrall og leiða þá á braut samvinnu innan frjálsra samtaka.28
í hugmyndaheimi Jónasar frá Hriflu tvinnaðist alla tíð saman áhersla