Andvari - 01.01.1999, Síða 92

90
GUÐMUNDUR HÁLFDANARSON
ANDVARI
byggðust á samvinnu þeirra og samtökum og „ef kauptúnabúar vildu nú
hjálpa til sjálfir? Ekki ættu drenglyndir menn í sveitum að verða til að
kasta fyrsta steininum.“34
Hugur Jónasar frá Hriflu stóð því snemma til þess að sameina krafta
verkafólks og bænda með sama markmið í huga, þ. e. að útrýma örbirgð,
sem gat af sér „byltingarhug og öfgakenningar“,35 og leiða „vinnandi fólk“
á braut samvinnu innan frjálsra félagasamtaka. En eins og svo oft vill verða
með hugsjóna- og mannbótamenn, þá höfnuðu jafnaðarmenn samstarfinu
við Jónas, líkt og óþekk börn sem láta illa að stjórn. Þetta kom hvað best
fram við myndun Stjórnar hinna vinnandi stétta, en það var einmitt að
kröfu Alþýðuflokksins sem Jónasi var hafnað sem forsætisráðherra - hvort
sem það var gert að undirlagi samþingsmanna hans í Framsóknarflokknum
eða ekki.36 Að mörgu leyti urðu þar þáttaskil í pólitísku starfi Jónasar.
Enda þótt áhrif hans í Framsóknarflokknum væru mikil, a. m. k. þar til
honum var hafnað á ný við stjórnarmyndun árið 1937, þá einangraðist hann
smám saman í flokknum eftir þetta. Ein ástæða þessa stjörnuhraps Jónasar
var sjálfsagt sú að hann var aldrei maður málamiðlana, enda var hann
„hugsjónamaðurinn sem vissi málstað sinn réttan“, svo vitnað sé til um-
mæla Erlends Einarssonar um Jónas,37 og um hinn rétta málstað verður
ekki samið. Honum hentaði því illa að taka þátt í hrossakaupum sam-
steypustjórna og varð því að víkja fyrir mönnum innan flokksins sem höfðu
meiri sveigjanleika, bæði gagnvart sínum eigin flokksmönnum og sam-
starfsmönnum í öðrum flokkum. í uppgjöri sínu við leiðtoga Framsóknar-
flokksins nærri tveimur áratugum síðar lagði Jónas einmitt þennan skilning
í fall sitt úr forystusveit flokksins. í stjórnmálum eru tvenns konar verð-
laun, skrifaði hann í inngangsgrein að endurútgáfu Komandi ára, „annars
vegar eru völd. Hins vegar eru áhrif.“ Flestir þeirra „sem fást við stjórnmál,
sækjast eftir hnossgæti valdanna, oft í sambandi við eftirsóknarverð per-
sónuleg hlunnindi. Aðrir sækjast eftir að ná aðstöðu til áhrifa í því skyni að
koma hugsjónum sínum í framkvæmd.“ í síðari dilkinn dró Jónas menn
eins og Jón Sigurðsson og Hannes Hafstein, og reyndar sjálfan sig einnig.
„Með hliðsjón af . . . sögulegum staðreyndum var mér augljóst að öll rök
hnigu í þá átt, að mér hentaði betur hugsjónabarátta en valdastreita“, skrif-
aði hann. Slíkum mönnum tekst yfirleitt ekki lengi „að halda sér á tindi
lýðræðisvalda“, segir Jónas, og byggir þau orð greinilega á eigin reynslu.
„Hlutverk mitt var fyrst og fremst að marka línur hinnar nýju flokkaskip-
unar og að gera síðan mitt ýtrasta til að hinir nýstofnuðu flokkar yrðu
gagnleg vinnutæki og að ekki skorti framkvæmanleg og þýðingarmikil
verkefni.“38 Þegar Jónas leit til baka virðist hann því hafa talið að hlutverki
sínu hafi verið lokið snemma á fjórða áratugi aldarinnar, eða a. m. k. rétt-
lætti hann hvarf sitt úr leiðtogahópi stjórnmálanna með því að þá hafi