Andvari - 01.01.1999, Qupperneq 100

98
GUÐMUNDUR HÁLFDANARSON
ANDVARI
ískar hugsjónir forystumannanna. í reynd er þó alls ekki ljóst hversu ein-
huga flokksmenn voru um hugmyndafræði frumkvöðlanna. Sjálfstæðis-
flokkurinn lagði sannarlega áherslu á mikilvægi frjálsrar samkeppni í
stefnuskrá sinni og í mörgum málum á Alþingi, en trúin á hagkvæmni
markaðarins var þó ekki sterkari en svo að þingmenn flokksins fórnuðu
markaðsfrelsinu án hiks ef það þótti stefna hagsmunum mikilvægra kjós-
endahópa í hættu. Eins er greinilegt að þótt samvinnuhreyfingin hafi dafn-
að mjög vel undir verndarvæng Framsóknarflokksins, þá mynduðu hug-
myndir Jónasar um endursköpun þjóðfélagsins með byltingu í uppeldismál-
um aldrei kjölfestu í stefnu flokksins.
Þegar Jónas, aldinn að árum, leit yfir farinn veg sá hann vatnaskil í ís-
lenskum stjórnmálum snemma á fjórða áratugnum. Frá því Bjarni Thorar-
ensen hóf að yrkja ljóð sín við upphaf nítjándu aldar og fram yfir Alþingis-
hátíðina 1930, hélt hann fram, réðu vökumenn ríkjum í íslensku þjóðlífi, en
þeir höfðu andlega reisn og verklegar framfarir þjóðarinnar að leiðarljósi.
Á fjórða áratugnum tóku hins vegar við forystunni sjösofendur, en æðsta
hugsjónalíf þeirra „snerist fyrst og síðast um fjármuni til eyðslu og skemmt-
unar.“ Sem dæmi um slíka forystumenn tók Jónas þá kynslóð sem komst í
forsæti í flokki hans á þessum árum, en hún byggði að hans mati ekki á
hugsjónaarfi aldamótanna, heldur vildi nota stjórnvaldið til þess eins að
„inna af hendi lögboðna vinnu við dagleg störf.“71 Þótt vonbrigði Jónasar í
þessum orðum beinist fyrst og fremst gegn fyrrverandi samstarfsmönnum í
Framsóknarflokki er samt ekki laust við að hann sakni þeirra/daga þegar
hugsjónir réðu pólitísku vali manna í flokka fremur en von um stundarhag
eða setu í valdastólum. Jón Þorláksson, sem minnst er fyrir flest annað en
rómantík, hélt út á braut stjórnmálanna með svipað í huga. „Hugsjónirnar
eru eins og fögur en viðkvæm blóm“ segir hann, þá nýlega kominn tíl starfa
á íslandi eftir áralanga námsdvöl í Kaupmannahöfn, í opnu bréfi til þing-
eyska bóndans og skáldsins Guðmundar Friðjónssonar, „meðan sólskin er
og blíða, breiða þær út blöðin í allri sinni fegurð, en þegar kaldur gustur
blæs yfir, draga þær saman krónuna, byrgja fegurð sína og drúpa höfði.“72
Erfitt er að meta til fullnustu framlag Jóns Þorlákssonar og Jónasar Jóns-
sonar frá Hriflu til íslenskra stjórnmála. Kemur þar bæði til að stjórnmála-
saga þessara tveggja norðlensku bændasona endaði með mjög ólíkum hætti
- Jón hvarf af sviði landsmálanna aðeins örfáum mánuðum fyrir andlát sitt
á meðan Jónas mátti berjast áratugum saman í hálfgerðri pólitískri eyði-
mörk við sína eigin arfleifð - og sú staðreynd að erfitt er að fastákvarða
hvernig pólitískar hugsjónir tengjast og móta daglega starfsemi stjórn-
málaflokka. Saman túlkuðu þeir samt öðrum betur þær leiðir sem íslensk-
um kjósendum stóðu opnar á mótum nýrra tíma; verkefni þeirra var hið
sama, nýsköpun íslensks þjóðfélags, þótt leiðirnar sem þeir vildu fara væru