Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1918, Blaðsíða 21

21
andæfinguna, er sje því samfara. En lítum nú ofurlítið nán-
ar á þetta.
Pað virðist nú nokkuð kreddukent, að geta ekki talið ann-
að til frumkenda en það, sem hefir einhverja ákveðna til-
hneiging í för með sjer; og maður getur þar fremur verið á
máli James, er álítur, að tilfinningarnar sjeu viðtækari en
tilhneigingarnar. En þótt maður gangi nú inn á skoðun og
mótbáru Mc. Dougall’s, þá nær hún ekki til óvænisins, því
að það hefir venjulegast greinilega tilhneigingu og andæfingu
í för með sjer. Eða má ekki sjá bæði menn og skepnur
hrökkva við, hrökkva í kút eða kúfung og jafnvel bera
hönd fyrir höfuð sjer, er þeim verður hverft við? En þetta
er greinileg andæfing og tilhneiging til að verjast eða draga
sig i hlje fyrir áhrifunum, og hún gerir vart við sig alla leið
frá frumdýrunum upp að manninum. En að þetta sje til-
finning, sem nálgast hræðsluna, sjest besl á þvi, er menn
segja: »Æ, hvað mjer varð bilt við« J); »æ, hvað mjer varð
ilt við«.
I3að virðist því ljóst, að óvænið er kend, sem hefir á-
kveðna tilhneigingu og andæfingu i för með sjer, þólt hún
sje ekki altaf jafn-glögg og greinileg.
En hvað veldur nú venjulegast óvæninu? Óvænis-kcndin
getur sprottið af ýmsum orsökum, en þó eru þær venjuleg-
ast tvenns konar. Annaðhvort sprettur hún af óvæntum,
skjótum eða sterkum skynjunum, eða þá af óvænlum frjett-
um eða alburðum, og er töluverður munur á þessu tvennu.
Við allar óvæntar skynjanir, eins og t. d. þrusk, hvell eða
blossa, verður manni »hverft við«, og þá snýst óvæniskendin
oft ósjálfrátt upp í felmt eða skelk; manni skýtur, eins
og sagt er, skelk í bringu. En ef óvænið slafar af einhverj-
um óvæntum frjeltum eða atburði, verður það jafnskjött og
maður er búinn að átta sig á því, .sem við hefir borið, að
furðu. En þá er maður lika kominn yfir blábert óvænið.
Felmtur. Af því að óvænið gerir manni svo »hverft við«, þá
hverfir það líka luiga manns frá því, sem á undan er i'arið;
en þelta hefir oft þær afleiðingar, að maður steingleym-
ir því, senr á undan er farið, oggetur stundum alls ekki rifj-
að það aflur upp fyrir sjer. 13vi spyr maður svo oft eftir
skyndilegan felml eða skelk, þegar maður er farinn að »ná
1) Pví nefna Færeyingar óvæni »bilan«.