Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1918, Blaðsíða 20

20
í nafnorðs stað, er of slerkt; maður verður ekki forviða af
nándar nærri öllu því, sem keniur flalt upp á mann; það
verður maður fyrst, þegar maður verður agndofa og orð-
laus. óvænið táknar að eins þetta, að eitthvað heflr
komið manni óvænt og maður er ekki búinn að átta sig á
því; en furðan táknar, að maður sje einmitt farinn að
furða sig á, hversu mjög það stingi i stúf við það, sem
maður hefir áður reynt; og und.runin táknar, að maður
sje beinlínis farinn að velta málinu fyrir sjer til þess annað
hvort að dást að því eða reyna að ráða fram úr því. Óvæn-
ið verður þó mjög fljótt að furðu og furðan að undrun; en
óvænið táknar þelta, að maður er alls ekki farinn að átta
sig og því síður farinn að furða sig eða undrast.
En er nú óvænið nokkur kend eða tilfinning, eða hvers
konar ástand er það? Sálarfræðingarnir eiga sj'milega hágt
með það, og Mc. Dougall fer um það svofeldum orðum:
»1 III. kap. var það tekið fram, að skýrgreining sú, sem þar
var gerð á tilfinningunum, geri það nauðsynlegt að loka úli
óvænið (surprise), sem og sorg og gleði, úr flokki hinna
eiginlegu, frumlegu lilfinninga. Þetta stafar af þvi, að óvænið
er tilfinningaástand (an ajjeclive staie), er ekki hefir neina
samsvarandi eðlishvöt og enga sjerstaka tilhneigingu í för
með sjer. Þetta er að eins ástand, sem lýsir sjer í almennu
uppnámi og kemur á eftir hverjum óvæntum eða sterkum
andlegum áhrifum; eða kannske það sje nákvæmara að
segja, að það spretti af áhrifum, er komi að manni óvörum
og óundirbúið og vjer því ekki gelum þegar lagað oss eftir,
þar eð þau vekja ekki undir eins hjá manni neina viðeig-
andi tilfinningu og andæfingu. Það er þetta augnabliks-
ástand, þella fumkenda uppnám (confused excilement), sem
kemur inn á milli skynjunarinnar og hins viðeigandi svars
við henni, augnabliks vöflur og fum, sem kemur inn á milli
vorrar venjulegu hátlbreytni gagnvart áhrifunum utan að,
samkvæmt undanfarandi reynslu, og liins nýja háttalags, sem
leiðir af hinni óvenjulegu rás viðburðanna.« *)
Þannig álítur þá þessi höf., að óvænið sje fólgið í eins
konar »fumkendu uppnámi«, og viðurkennir þó jafnframt,
að það sje »tilfinningaástand«, en vill samt ekki telja það til
frumkenda, af því að hann finnur ekki eðlishvötina eða
1) Soc. Psycli., p. 157—58.