Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1918, Page 23

23
hlutunum og getur því jafnt komið fyrir óvitann og ómálga
barnið eins og þann, sem kominn er til vits og ára. Furðan
útheimtir aftur á móti einhver kynni af hlutunum, að
minsta kosti það, að maður sjái eða hafi eitthvert óljóst
hugboð um, að það sem fyrir augun ber eða er að gerast,
sje eilthvað óvanalegt og slingi því meira eða minna í stúf
við það, sem vant er að vera. Eiginleg furða kemur þó fyrst
yfir mann, þegar manni finst eitthvað vera heint mót von
manns eða því, sem venjulegt er, enda segir maður þá, að
það »gangi alveg yfir sig«. Manni íinst það svo fjarri öllu
lagi, að maður á bágt með að trúa þvi. Sjái maður t. d.
kunningja sínum skjóta upp þar, sem maður síst væntir, þá
segir maður, og þó í fyrstu með hálfgerðum vantrúarsvip:
»Nei, ert það þú? Þessu á jeg bágt með að trúa. Hvernig í
gréflinum ert þú hingað kominn?« Og furðan verður því
meiri, því ólíklegri og övæntari sem atburðurinn er.
En af því, sem þegar er sagt, sjest að furðan vekur for-
vitni manns. Maður fer að spyrja: »Nú hvernig slendur á
þessu? Hvernig hefir þetta atvikasl?« Förvitnin er þvi til-
hneiging sú, sem fui ðu-tilfinningin ósjálfrátt leiðir af sjer. —
Það á nú ekki við í þessu samhandi, þar senr aðallega er
um tilfinningarnar að röeða, að fara að hafa langt mál um
einstakar tilhneigingar. En þar sem forvitnin er nú á annan
bóginn eðlileg afleiðing furðunnar og hún á hinn bóginn er
svo merkileg tilhneiging, þar sem hún er eins konar ljós-
móðir vitsins og þekkingarinnar og hlýtur því að vera orðin
lil töluvert löngu á undan því, er ekki nema rjett að fara
um hana fáeinum orðum.
Forvitnin er ekki einungis manninum ásköpuð, lieldur og
flestum hinum æðri dýrum, öllum hryggdj'rum að minsta
kosti og jafnvel lægri dýrategundum. Fiskar eru t. d. for-
vitnir, eins og sjá má af þvi, að þegar þeir eru hafðir i
gagnsæjum ilátum, þá nálgast þeir alt, sem kemur í ná-
munda við þá. Það er fleira en beitan og gljáandi öngullinn,
sem ginnir þá og tælir. Og allir vita, hversu t. d. kálfar og
kýr eru forvitnar skepnur, þótt ekki sjeu þær taldar sjerlega
gáfaðar. Hundar góna líka og stara, smánálægjast það og
þefa af því, sem þeim leikur forvitni á að kynnast. En lík-
legast eru þó engar skepnur jafn-forvitnar og aparnir. Þeir
hnýsast i alt og nasa af öllu og skoða alt í luók og kring,
sem þeir geta fest hendur á og þora að eiga nokkur mök
við. Ekkert hræðast þeir, að sögn, jafn-mikið og snáka, en