Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1918, Side 69

G9
samkendir fjTÍr sjónir, er fara á undan lnigðunum og meira
að segja stundum geta orðið að undirstöðu þeirra. Sem
dæmi þessara tilfinninga mætti nefna það, sem vjer i dag-
legu tali köllum »hrylling«, fyrirlitningu, undrun, aðdáun
og lotningu, svo og þær tilfinningar, er Mc. Dougall taldi til
frumkenda, auðmýkt og stærilæti.
Hryllingur. í III. kaila sáum vjer, að liinn eiginlegi
hryllingur var frumhvöt sú eða andæfing, er leiddi af allri
ógeðslegri viðkomu. En það, sem vjer i daglegu tali nefnum
»hrvlling«, er samsett tilfinning, samkend, orðin til úr óbeit
og hræðslu. í*á er vjer segjum, að oss hrylli við einhverju,
þá meinum vjer með því í fyrsta lagi, að oss finnist það
afskaplega ljótt og viðbjóðslegt, svo að það veki óbeit vora
eða andstygð, og í öðru lagi, að vjer hræðumst að eiga nokk-
ur mök við það. Þannig getur það, er vjer nefnum sama
nafni, verið ýmist frumhvöt eða samselt tilfinning, og er það
eitt dæmi þess, liversu málvenjan er í mörgu lilliti óákveðin
og ónákvæm.
Fyrirlitning. Það, sem vjer nefnum fyrirlitning, er stund-
um tviþætl samband eða samruni af óbeit og reiði og stundum
þriþætt samband af óbeit, reiði og yfirlæti. Ef vjer fyrirlítum
eillhvað eða einhvern, er fyrsta tilfinning vor sú að forðast
það eða sneiða hjá því. En ef vjer fáum ekki sneitt hjá því
og það leitar fremur á oss en undan, vekur það reiði vora,
svo að vjer erum þess albúnir að brjóta það á bak aftur.
En er vjer förum að alhuga það nánar og sjáum, hversu
litilmóllegt það er, fyllumst vjer oft eins konar yfirlæli, svo
að oss finst sem vjer gelum ekki »lagt oss niður við það«,
en af því sprellur einmilt fyrirlitningin.
Ef vjer nú sem dæmi samkendanna tökuni aðrar tilfinn-
ingar, sem virðast vera þessum andstæðar, eins og t. d. undr-
un, aðdáun og lotningu, þá sjáum vjer, að þær eru í raun
rjettri samsettar á líkan h.átt, en úr gagnólikum lilfinningum.
Undrun. Oft er undrunin i fyrstu ekki annað en samruni
af furðu og forvitni, en líðast blandast hún þó einnig að-
d á u n i n n i á því, hversu eitthvað sje nýstárlegt, fallegt eða
mikilfenglegt, og þó dularfult. Stundum getum vjer þó líka
undrast, hvað eilthvað sje lítilmótlegt, sem oss fanst eillhvað
í varið i l'yrstu, en þessi tegund undrunar spreltur þó frekar
al' vonbrigðum. Eiginleg undrun verður jafnan að undrast
eitlhvað, sem luin skilur ekki og þó finst mikið til um.
Undrunin er nefnilega snúin úr þrem þáttum: furðu, aðdáun