Hugur - 01.01.1997, Síða 108

106
Vilhjálmur Árnason
HUGUR
fræðileg líkön að þau eru endursmíð (rekonstruktion) þess sem leynist
í veruleikanum sjálfum og draga það fram í hreinni mynd - ekki
hugsmíðar (konstruktionir) sem hafa ekkert með raunveruleikann að
gera. En nú kynnu menn að spyrja: Hvað verður um samnings-
hugmyndina ef Rawls lætur sáttargjörðarmenn einungis sammælast
um hugmyndir sem leynast þegar í lýðræðismenningunni? Til að svara
því mætti rifja upp spurningu sem miðaldamenn veltu fyrir sér: Er
athöfn rétt vegna þess að hún samrýmist vilja Guðs eða er hún Guði
þóknanleg vegna þess að hún er rétt? Fyrri kosturinn leggur áherzlu á
vilja Guðs sem hann hyggst fá framgengt meðal manna; síðari
kosturinn leggur áherzlu á að rökin fyrir réttmæti athafna eru sjálfstæð
gagnvart vilja Guðs en algóður vilji hans sé fólginn í því að lúta ávallt
þeim rökum. Mér sýnist að þetta megi heimfæra á sáttargjörðarmenn
undir fávísisfeldi. Lögmálin sem þeir komast að eru ekki réttlát vegna
þess að þeir hafi ákveðið þau - þau séu þeirra smíðisgripir - heldur
komast þeir að þessum niðurstöðum vegna þess að þeir sjá það
óvenjuskýrt í hverju réttlætið er fólgið. Innsæi þeirra í þær hugmyndir
sem búa í innviðum lýðræðislegrar stjórnskipunar er ótruflað af
sérhagsmunagæzlu okkar dauðlegra manna. Þetta er því ekki
sammæliskenning um réttlætið í þeim skilningi að réttlæti sé það sem
sáttargjörðarmenn sammælast um; ég kýs frekar að segja að
sammælið sé leið Rawls til að sýna fram á að það réttlæti sem
lýðræðishefð hins borgaralega samfélags hefur borið fram - og felst
öðru fremur í hugmyndinni um siðferðilegan jöfnuð og kröfunni um
að skapa öllum jöfn tækifæri - sé sanngjöm, jafnframt því sem hún er
leið til að sýna fram á hvaða ályktanir okkur ber að draga af þessum
hugmyndum.
En nóg um Rawls í bili - hvað með kenningu Kants í þessu tilliti?
Svo gripið sé aftur til hinnar upphaflegu líkingar: Eru grundvallar-
kennisetningar hans smíðisgripir fremur en fundnir dýrgripir? Sjálfur
talar Kant reyndar um hinn góða vilja líkt og gimstein sem glói í
mannsorpinu og mætti því segja að væri vandfundinn dýrgripur. En
um þennan dýrgrip hverfist kenningasmíð Kants í siðfræðinni. Um
hana komst Halldór svo að orði undir lok fyrirlestrarins: „í Grund-
legung finnur Kant hið æðsta siðaboð ef svo má segja á vettvangi
mannlegra athafna og í reynslu manna. Hann skoðar nokkur mikils-
verð og uppljómandi dæmi sem sýna siðaboðið að verki og dregur