Ný saga - 01.01.1995, Side 34

Margrét Guðmundsdóttir
Mynd 3. Þrjár hnátur
klæddar að innlendu
sniði árið 1910.
Telpan lengst til
vinstrí er Guðrún
Jakobsdóttir, sex ára
að aldri, klædd upp-
hlut. Systir hennar
Vigdís er aðeins
þriggja ára og
skartar kyrtilbúningi
Sigurðar málara.
Fríða Guðmunds-
dóttir, fimm ára snót,
er lengst til hægrí í
peysufötum.
heldur því fram að þjóðbúningar íslenskra
kvenna tákngeri takmarkanir þeirra og kyrr-
stöðu12 og þess vegna beri að leggja þá niður.
Inga Dóra segir í viðtali við Veru:
íslenski kvenbúningurinn undirstrikar
móður- og húsmóðurhlutverk kvenna. Lík-
aminn er hulinn, blússan eða peysan er upp
í háls, ermarnar eru langar og pilsið sítt.
Brjóstin, hið sígilda tákn móðurinnar, eru
mjög áberandi, þrýst saman og upp. Pilsið
er vítt og kynfæri kvenna eru því vel falin.
Pilsið getur þanist út og er því heppilegt á
meðgöngu. Svuntan ítrekar síðan húsmóð-
urhlutverkið.13
Sérstakar aðstæður á íslandi, til að mynda
veðrátta, hlutu að setja mark á fatahönnun
19. aldar. Flegin hálsmál, stuttar ermar og pils
voru ekki sérstaklega löguð fyrir hús lands-
manna á síðustu öld. Mynd af fatnaði sem
dregur fram kynfæri kvenna er erfitt að sjá
fyrir sér, skaparinn gerði þau einfaldlega ekki
sýnileg. í boðskap sínum tekur Inga Dóra að-
eins mið af þeim kvenbúningum sem falla að
hugmyndum hennar, peysufötum, upphlut og
skautbúning. Hún fjallar aðeins stuttlega um
kyrtilbúninginn14, enda kemur snið hans ekki
heim og saman við kenninguna.
Pólitísk fatahönnun
Iðnvæðing og þjóðernishyggja höfðu ótvfræð
áhrif á fatamenningu 19. aldar. Einkennis-
búningar voru ráðandi. Fötin sögðu til um að-
stæður og stöðu einstaklinga. Stéttarstaða
mótaði öðru fremur þann fatnað sem fólk
klæddist. Manninn mátti þekkja af fötunum. í
árslok 1871 ræddu félagar Kvöldfélagsins um
„flokk síðklæddra manna“. Sveinn Jónsson
dýralæknir flutti framsögu um hvort hégómi
réði ýmsum siðum heldra fólks. Hann hélt því
meðal annars fram að frakkar væru óþarfir.
Jón Bjarnason prestur var ekki á sama máli.
Fólk ætti að klæða sig eins og því félli best.
Böð og þvottar væru hins vegar ekki til eftir-
breytni. „Helvítis vatnsgutlið er óholt“, að
sögn klerksins.15 Jón Borgfirðingur fræðimað-
ur gekk jafnan í frakka að sið heldri manna.
Þessi fyrirtekt Jóns fangaði strax augu siða-
meistaranna. Það þótti „of fínt fyrir hann al-
þýðumanninn“ að klæðast frakka. Guðrún
dóttir Jóns mætti svipuðum viðhorfum. Reyk-
víkingar voru forviða yfir þeim góða fatnaði
sem þessi óbreytta saumakona sprangaði
hversdagslega í um bæinn.16 Undir lok aldar-
innar varð framboð á fataefnum stöðugt fjöl-
breyttara og auk þess lækkuðu þau í verði. Þá
hafði hins vegar nýr einkennisbúningur rutt
sér til rúms hjá íslenskum konum.
Fatnaður fékk víða pólitískt hlutverk í
þjóðfrelsishreyfingum síðustu aldar. Þjóðbún-
ingar eru skilgetið afkvæmi þjóðernisstefnu
19. aldar. Elizabeth Wilson drepur á tilkomu
þjóðbúninga í tískusögu sinni og kallar þá
bastarða. Þjóðbúningar séu klæðskerasniðin
lygi hönnuð um það leyti sem þjóðríki 19. ald-
ar voru stofnuð.17 Hugmyndin um að skapa
þjóðlegt tákn úr fatnaði og nýta í pólitískri
baráttu er ekki bundin við ísland. Fréttir af
þessari aðferð þýskra þjóðernissinna bárust
fljótlega hingað til lands.
Guðbrandur Vigfússon málfræðingur dvald-
ist um tíma í Þýskalandi árið 1859. Hann seg-
ir í bréfi til Sigurðar málara:
ég hefi séð í blöðunum, að mörg hundruð
32