Ný saga - 01.01.1995, Blaðsíða 88

Stökkið var
stórt frá fátæku
sveitaþjóðfélagi
yfir f samfélag
þéttbýlis.
íbúarnir kunnu
sér því ekki
alltaf hóf í húsa-
gerðinni, sumir
heilluðust af
nýjungum sem
áttu rætur í um-
hverfi gjörólíku
því sem bæjar-
búar þekktu
Eggert Þór Bernharðsson
eftir meginlandsmáli, stutt pils og snoðinn
kollur. Hún vill vera „eins og hinar“, hlýða
kröfum tímans og keipum tískunnar, og
hana langar til að berast á.16
Á fjórða áratugnum var enn gripið til svip-
aðra líkinga. Árið 1939 var sagt að búningur
ungu stúlknanna í Reykjavík minnti á bygg-
ingarnar; samræmisleysi erlendrar tísku og
innlendra staðhátta væri í leit að millivegin-
um, föstum stíl, sem fullnægði kröfum tísku
og nauðsynjar. Kaupgetunni væri ofboðið og
fé kastað í hégóma, en hins vegar hafin öflug
viðleitni í þá átt að bjarga sér út úr ringulreið-
inni með innlendum hugmyndum, grunduð-
um á erlendri reynslu og þekkingu.17
Hús þjóna tilgangi, sú hugmynd varð
grunnur stefnu sem gjörbylti hugmyndafræði
húsagerðarlistar. Þau eru skjól manna gegn
veðrum og vindi,
þak yfir höfuðið, vernd gegn ónæði, vinnu-
staður, vé. Hús gegna þjóðfélagslegu og
einstaklingsbundnu þjónustuhlutverki. Til
þess að hús eigi tilverurétt verður að vera
þörf fyrir það, og hlutverk þess verður að
birtast í útlitinu: Þetta er sjúkrahús, verk-
smiðja, kirkja, bústaður.18
Á þessum nótum töluðu formælendur hins
svonefnda „funktionalisma", sem ruddi sér
braut á fjórða áratugi 20. aldar. Samkvæmt
honum átti ytri gerð húsa að vera í röklegu
samhengi við innri tilhögun þeirra. For-
sprakkar „funkisstflsins" eða nytjastefnunnar,
eins og arkitektinn Le Corbusier, sögðu íbúð-
arhús „vél til þess að búa í ,..“19 í þeirri vél
skyldi enginn hlutur vera að nauðsynjalausu,
hver eining skyldi vinna sitt ákveðna og af-
markaða verk nákvæmlega tengt öðrum ein-
ingum og heildinni allri. Hver bygging skyldi
vísa til þess sem þar átti að fara fram og ann-
ars ekki. Væri þeirri forsendu fullnægt myndi
listrænu útliti jafnframt vera borgið.20
Ráðist var gegn því að fyrst væri útlits-
mynd húsa gerð og að því loknu ætti húsa-
meistarinn að snúa sér að hinu innra skipulagi
byggingarinnar.21 Ljós, loft og birta einkenndi
öðru fremur húsakost nýju stefnunnar og
horfið var „frá erfðavenjum hinna íburðar-
miklu forhliða fyrri tíma og byggt á efnislegri
grundvelli." Húsið var ekki lengur „skraut-
rammi utan um íbúa þess, heldur hagkvæmt,
einfalt samræmi utan sem innan, er ber með
sér tilgang sinn.“ Einkunnarorð byggingar-
listarinnar voru þau, „að það hús, er svarar
tilgangi sínum að öllu leyti, sé einnig fagurt."22
í hlut húsameistarans kom að sætta ólík sjón-
armið fegurðar og notagildis, fá „list“ og
„not“ til að vinna saman. Áhrifa frá nytja-
stefnunni tók að gæta í Reykjavík þegar um
1930.
Á árum síðari heimsstyrjaldar vænkaðist
mjög hagur margra Reykvíkinga svo þeir gátu
farið að láta sig dreyma um að byggja stærri
og voldugri hús. Skjótfenginn stríðsgróðinn
setti þó mark sitt á samfélagið og ekki var
laust við að sumum þætti þroskaleysið segja
til sín í húsbyggingum. Allir vildu byggja,
flestir fljótt og margir stórt.23 Fylgismenn
funktionalismans, sem höfðu verið að ná
„tökum á þeim vanda að reisa þjóð sinni hæfi-
leg húsakynni, ráða við efni, tækni og stíl“ á
fjórða áratugnum, „misstu stjórn á“ mótun
umhverfisins, „eða réttara væri að segja að
hún hafi verið tekin af þeim“, ritaði Hörður
Ágústsson listmálari árið 1979, en hann hefur
mikið látið að sér kveða í umræðu um bygg-
ingarlist Islendinga og stundum verið
hvassyrtur í gagnrýni sinni. Hörður hélt
áfram: „Hin bestu verk ... [arkitektanna] urðu
að þola erfiða sambúð húsa sem mótuð voru
án alls tillits til stærða, hlutfalla eða skynsam-
legrar notkunar rýmis og efnis.“24
Ný kynslóð arkitekta kom franr á sjónar-
sviðið skömmu eftir seinna stríð, þótt þeim
fjölgaði tiltölulega lítið í heild. í þeim hópi
voru Sigvaldi Thordarson, Skarphéðinn Jó-
hannsson, Aðalsteinn Richter, Gísli Halldórs-
son, Gunnlaugur Pálsson, Kjartan Sigurðsson
og Hannes Kr. Davfðsson.25 Arkitektarnir
voru þó allt of fáir til þess að sinna öllum
þeim verkefnum sem leysa þurfti, því eins og
Gunnlaugur Halldórsson sagði síðar, spruttu
nýmilljónungarnir þá upp og höfðu heldur lít-
inn „kúltúr“ til að byggja á.26
Stökkið var stórt frá fátæku sveitaþjóðfé-
lagi yfir í samfélag þéttbýlis. Ibúarnir kunnu
sér því ekki alltaf hóf í húsagerðinni, surnir
heilluðust af nýjungum sem áttu rætur í um-
hverfi gjörólíku því sem bæjarbúar þekktu.
„Monumentalisminn“ eða „minnismerkja-
stíllinn" virtist sækja á, bæði í einbýlis- og
86