Vaki - 01.09.1953, Blaðsíða 71

astur þeim, er flestir finna i lífsháska og harð-
astur er við hjartastað: Til hvers það allt?
Við skulum athuga þetta nánar.
Það skal reisa kirkju í dag, annó 1953. Slikri
smíð fylgir röð flókinna og alvarlegra spurn-
inga: Til hvers er kirkja, stofnunin, húsið? Hver
er þáttur hennar í iífi okkar? Hversu nauðsyn-
legur? Hafi hann verið það, er hann það í dag?
Yfirborðslega svarað held ég að kirkja sé lif-
andi samfélag kristinna manna, corpus Cristi, i
þrengri merkingu hús yfir helgihald þeirra, yfir
þjónustu við guð þeirra, þann eina sanna Guð með
stórum staf og umboðsmann hans fyrir jörðina,
að minnsta kosti vestlægari hluta hennar, Jesú
frá Nazaret. Þeir, sem til hennar teljast, treysta
sér ekki til að lifa án sambandsins við hana og
Hann, frekar en þeir treysta sér til að lifa án
daglegs brauðs. Og þegar þeir byggja Guðs-
hús, er gert ráð fyrir að þeir stjórnist
ekki af hégóma og skrautfýsn, til að segja
við túristann: Sko, svona eigum við flott
hús! Nei, heldur skulu þeir eiginleikar ráða, er
kenndir hafa verið öðru fremur við guð þeirra
og fulltrúa hans: auðmýkt, lítillæti, hógværð.
Yfir fábrotið og einfalt líf, fábrotið og einfalt
hús. í rauninni er húsið aukaatriði við hliðina á
hinum allt yfir þyrmandi sannleika: Guð.
Líti nú hver í sinn barm og spyrji: Á þetta
við mig, á þetta við íslenzka þjóð? Þetta skal
engin trúarjátning vera, álít það einkamál, en
það vill svo undarlega til með mig, ungan mann
á íslandi í dag, að vera hlynntur guðum, svo
þess vegna ætti dómur minn vart að geta talizt
einhliða og hlutdrægur gegn hinni Evan-
gelisku lúthersku kirkju. En það er blindur
maður, sem ekki sér, að íslendingar eru í
meira lagi trúdauft fólk, ef ekki hundheiðið.
Annað hvort er, að kirkjan sé slæleg í 'kristni-
boði sínu eða hér búi óvenju harðsnúið fólk, og
þá kannski vart hana að saka. Það er þvi ekki
hægt að tala um kirkju- eða trúarlif sem áber-
andi þætti í íslenzku þjóðlífi, allra sízt að menn
séu brennandi i andanum og því verði allt fyrir
henni að víkja.
Séum við hins vegar umburðarlynd og viður-
kennum, að nokkur hluti þjóðarinnar, smár,
vilji hafa það sem sunnudagsiðju að fara í kirkju,
og vanti kirkjuna þá byggja hana, skulum við
um leið taka hinar fyrirferðarmestu og stærstu
spurningar um hinztu rök eða Guð burtu og halda
okkur þá eingöngu við byggingarlist, en engu að
síður er nóg eftir af áleitnum og harðvítugum
spurnarsetningum.
Sjáum til. Að byggja hús telst til listar. Þar
með ófrávikjanlegt að leggja niður fyrir sér
vandamál hennar, síbreytileg og æ umdeilan-
leg. Þá má segja, að gamanið fari fyrst að kárna.
List? Hvað þá með fegurðina og mælikvarða
hennar, gildin? Hver eru þau og hvernig ber
þau að finna? Hefur ekki hver sinn rétt?
Og þá kemur kvíðinn aftur: Er til nokkurs
að spyrja?
Svo byrjar deilan.
Það var einu sinni maður, hann var prestur,
en þó fyrst og fremst skáld. Hann lifði á hörm-
ungartimum með vesælli þjóð. Þá var hvergi
athvarf ncma í Guði. Gömul kona og skáld leit-
uðu hans jafnt.
Aðalatriðið er ekki, hvort það var rétt eða
rangt, skynsamlegt eða heimskulegt, heldur hitt,
að við fáum ekki rengt heilindi klerksins eða
einlægni skáldsins. Það var hvort tveggja, að
hann trúði og gaf trú sinni mál og list. Þannig
skeði það, af því að hann var skáld stórt, að
hann léði þjóð sinni kjark og manndóm. Hvort
sem það var Guð, skáldaandinn eða hann sjálf-
ur, skiptir ekki máli. Mestu varðar, að list hans
varð þjóðinni lifandi kraftur.
Síðan runnu upp aðrir tímar, betri segja sum-
ir. Aðrir menn og þá betri menn. Athvarfið í
Guði þótti ekki eins einsætt, ef til vill var
það vanþakklæti, en það skiptir heldur ekki
máli. Aðalariðið er þetta: Þjóðin hafði ekki
gleymt klerknum og list hans. Hún var það
minnug og þakklát, að hún vildi minnast hans á
veglegan hátt. Af því að skáldið hafði verið
trúmaður einlægur sögðu sumir: Það er bezt
að það sé kirkja.
Afsakið þetta líkingamál. Þið vitið öll vonandi
við hvað ég á: Hallgrím Pétursson og kirkju þá,
er reisa á í minningu hans.
Eg verð samt að halda áfram.
Nú er það ekki lengur einn maður, það eru
tveir menn með sömu þjóð, löngu seinna, eigin-
lega í dag, annar stjórnmálamaður, hinn húsa-
meistari, sá seinni í þjónustu hins, sá fyrri stór-
merkur á margan hátt, harðvítugur eins og
gengur og gerist um þá stétt manna, barn síns
tíma í einu og öllu. En það var svo kölluð
breytingarinnar öld. Ekkert einhlítt, hvorki guð
né andskotinn, engin föst gildi, flest til hálfs.
Einkum átti það við búsiði og byggingarlist, svo
þar var ekkert einu sinni hálft, heldur næstum
tómt. Sá siðar nefndi var einnig barn síns tíma
og það í meira lagi, þar sem hlutur hans ein-
skorðaðist við það, er yfirborðskenndast var í
þjóðlífinu, formræktunina.
Það er eins og gengur með stjórnmálamenn,
þeir vilja sýna mátt síns valds á eftirminnilegan
hátt, helzt í áþreifanlegu merki, þannig að í
hvert skipti, sem gengið er fram hjá því, segir
þegninn: Þetta gerði hann. Hús, og þá helzt stór
hús, t. d. kirkjur. Þótt valdstjórnarmenn fáist
einkum við veraldlega sýslan, geta þeir ein-
stöku sinnum hugsað andlega.
Ekki stendur þá á húsameistaranum, því í
hvert skipti sem hann reisir hús, reisir hann
varða yfir sig sjálfan, því stærri, þeim mun
betur.
Báðir álitu sitt gullna tækifæri komið, þegar
brjótast tók um í þjóð iþeirra þakklætishugur til
skáldsins: Hallgrimur þarf hús, við líka. Það eru
tvær flugur í einu höggi, eins og það er kallað.
Nú halda menn ef til vill að hér sé af ill-
girni mælt eða verið sé að finna plottið í sam-
særi, en það er af og frá. Allt gæti þetta verið
eðlilegt, að minnsta kosti ekki átöluvert.
Það sem skiptir leiðum með okkur og þeim
er ekki það, að reisa beri Hallgrími Péturssyni
minnisvarða, jafnvel þótt það sé kirkja, heldur
hitt, og það er kjarni þessa máls, að við margir
hverjir erum ekki eins vissir og þeir tveir um
TlMARITIÐ VAKI
69