Vaki - 01.09.1953, Blaðsíða 33

inn af stað þungri skriðu mikillar stíl-
hreyfingar.
Stíll leitar að greinilegu formi, hann
skilgreinir sig, en leitar svo í aðrar áttir,
hverfur frá fyrri skilgreiningu, stefnir
að öðrum; þetta starf hans er oft nefnt
framþróun í stíl eða evolution og er þá
orðið skilið í víðtækustu og um leið óljós-
ustu merkingu sinni. Það var fyrst notað
í líffræði og gefin nákvæm merking,
i listsögunni er það hentugur hug-
takaflokkur og aðferð í niðurskipun
efnis. Eg hef sýnt fram á annars staðar
hve þessi notkun er varasöm. Orðið
bendir iðulega til meira samræmis en
tilefni leyfir, fær mann til að sjá fyrir
sér einfalda línuhreyfingu þar sem ríkir
í raun og veru flókin starfsemi. Þegar
höfundar slá því fram, er engu líkara
en fortíð og framtíð takist á, en allar
breytingar verði á svonefndum „breyt-
ingatímum“ (périodes de transition),
og er þá byltingarmáttar hinna skap-
andi listamanna að litlu eða engu getið.
En öll túlkun á stílhreyfingum verður að
taka til greina tvö mikilvæg atriði: fleiri
stílar en einn geta dafnað og þróazt sam-
tímis í nálægum héruðum, jafnvel í
sama héraðinu; stílarnir lifa þróun sína
á mörgum sviðum í einu og þróunin fer
misjafnlega hratt á hinum ýmsu svið-
um. Að þessu tilskildu má segja með
jafnmiklum rétti að stíll sé díalektísk
þróun og að hann sé tilraunaþróun.
Ekkert er jafn freistandi og stundum
er ekkert réttara en að setja stíl fram
sem hreyfingu forma, er lúti innri rök-
um sem setji þeim ákveðna skipan.
Dreifð sandkorn á titrandi málmplötu
hreyfast fyrir áorkan seguls og raða sér
í samræmdar myndir á fletinum. Eins
virðist leyndur kraftur eða vilji, öflugri
en öll hugkvæmni og uppgötvunargáfa,
stjórna formum stílsins, þau verða til
við klofningu, áherzlu og samsvörun, en
krafturinn kallar þau fram í vissa stöðu
og samsetningar. Þannig er þessu áreið-
anlega varið í hinu furðulega ríki
skreytisins (ornament) og reyndar í
öllum listum, sem fá að láni eða ljá
skreytinu myndir sínar. Skýringin er
eflaust sú, að hægt er að greina og rekja
kjarna skreytisins til fábrotinna og auð-
særra mynda. Baltrusaitis hefur stuðzt
við þessa reglu í athugunum á díalekt-
ískri þróun í skre.vti rómanska stílsins.
Á þessu sviði virðist óhætt að bera sam-
an og jafnvel sameina stíl og stílkerfi
(stylistique) og draga fram í dagsljósið
rökbundna þróunarleið, sem lifir og
starfar af ósýnilegum en óvefengjanleg-
um mætti innan allra stíltegunda. Þó
verður alltaf að hafa hugfast að leiðin
er háð tíma og stað sem ljá henni sér-
stök einkenni hverju sinni. En skreyti-
stíll skapast og dafnar ekki öðru vísi en
sem árangur af eðlisbundinni og rök-
rænni þróun, hann er afsprengi díalekt-
íkur sem ekki er hægt að rekja til neins.
Tilbrigði í skreytistíl eru háð innri leik-
reglum, þau eru útkoman í leyndum
formleik og því er misskilningur aðhalda
að öll tilbrigði verði til fyrir ytri áhrif
eða handahófsval. Skreytiformin taka við
og leita að nýjum formum, en hlutverk
þeirra er bundið kröfum skreytisins og
þörfum, það sem lánsformin gefa því
er nauðsynlegt efni til að fylla i eyður
og skörð. Og skreytið getur sjálft fundið
þessi form. Virðast hér komnar stað-
reyndir sem árétta áhrifakenninguna, en
það var siður lengi vel að skýra flest
með ytri áhrifum og gefa þeim úrslita-
vald í þróun stíla.
En er hægt að beita þessari skýring-
araðferð á annað en skreytilist? Hún
hefur iðulega verið notuð í athugun og
skýringum á byggingarlist, gotneslc
TÍMARITIÐ VAKI
31