Vaki - 01.09.1953, Blaðsíða 27

undursamlegt í eðli, tímabundið og laust
við viðjar tímans, er þá réttmætt að
heimfæra það undir venjuleg menning-
arfyrirbæri, líta á það sem kafla í sög-
unni, eða er listaverkið sérstakur heim-
ur sem býr í þessum heimi, veröld sem
á eigin lögmál, efni, þróunarbrautir,
heimtar sérstaka eðlisfræði, efnafræði
og líffræði og leiðir fram af skauti sínu
sérstakt mannkyn? Ef við ætlum að
rannsaka verkið til nokkurrar hlítar, er
óhjákvæmilegt að einangra það í bili.
Við gætum þá lært að sjá það, en
verkið er ætlað sjóninni, á heima í rúmi,
ekki rúmi þess sem ferðast um höf og
lönd eða stjórnar herjum, heldur byggir
það rúm sem verður til við sérstaka
tæknimeðferð, er efni og hreyfing.
Listaverkið er mælieining rúms, það er
form og þar verður rannsóknin að
hefjast.
Balzac skrifar á einum stað í ritgerð
um stjórnmál: Allt er form og lífið
sjálft er form. Störf og athafnir verða
greind að svo miklu leyti sem þau eru
form og skilja eftir verksummerki í
rúmi og tíma. Lífið er formsköpun. Lífið
er form og formið er lífsháttur. Sam-
band forma í náttúrunni er meira en til-
viljun ein, við metum og vegum líf henn-
ar sem nauðsynleg tengsl forma og án
þeirra væri það ekki til. Eins er með
listina, formtengsl í verki og milli verka
eru sérstakt svið, líkingarmynd (meta-
phore) í alheiminum.
Ef sagt er að form jafngildi um-
merkjum, er hætt við tvenns konar mis-
skilningi. Mætti þá halda að formið væri
aðeins útlína, strik á línuriti. En við
verðum að líta á formið í allri sinni
fylld og frá öllum hliðum, sjá hvernig
það byggir rúm og tíma, kemur fram
sem massi eða massa jafnvægi, sem stíg-
andi mismunur skugga og birtu, hvernig
það er ýmist tónn, snerting, blettur,
jafnt í höggmynd, húsi, málverki og
skurðmynd. Að svo komnu verður að
varast að aðskilja athöfn og ummerki
athafnar og líta eingöngu á ummerkin.
Jarðskjálfti er til sem sérstakt fyrir-
bæri og óháð skjálftamælinum, fer sínu
fram hvað sem mælirinn sýnir. Loft-
þyngd breytist án tillits til nálarinnar á
barómetrinu, en listaverkið er sjálf list-
in, og list er ekki aðeins auðkenni á
verkinu, hún getur það af sér. Löngun
eða tilhneiging til að skapa er ekki lista-
verk. Þótt safnað væri ógrynni athuga-
semda og ummæla frá listamönnum er
ekkert fengið sem geti komið í stað lista-
verks hve lítið sem það væri. Ef verkið
á að verða til er óhjákvæmilegt að skilja
það að, láta það rífa sig fram úr fylgsn-
um hugans og komast út í rúmið, formið
verður að fá að afmarka rúm og ljá því
sérstakt eðli. Innihald forms er fólgið í
ytri tilvist þess. Við sjáum formið og
förum um það höndum eins og við skynj-
uðum hlut sem borinn væri í heiminn en
óskyldur heiminum. Samkvæmt eðli
formsins er það heiminum framandi
nema sem líkingamynd í hinum svo-
nefndu hermilistum.
Náttúran skapar form, öfl hennar og
hlutir klæðast búningi samstæðra mynda
og vera, oft svo skýrt að fólk hyllist til
að sjá í náttúrunni verk listræns guðs,
skaparans; eða eru náttúruformin
handaverk hins bragðvísa Hermesar, í
felurn og óþreytandi að flétta ný brögð
og ráð? Lífræn öfl koma fram sem kúl-
ur, keilur, snúningsþræðir, krókamunst-
ur og stjörnur. Athugun á hinu lífræna
byggist á tilveru forma og formafjölda.
En jafnskjótt og þessar náttúrumyndir
ganga fram á svið listarinnar og klæð-
TlMARITIÐ VAKI
25