Vaki - 01.09.1953, Blaðsíða 40

fólksins sem er vitni að þessum ham-
skiptum vekur hún ótal myndir, jafnvel
öndverðar eðli sínu. Goðsögnin grípur
inn í formlífið, ekki sem þrálát stað-
reynd eða aðskotahlutur heldur eins og
mótanlegt og undirgefið listefni.
En þegar við förum þannig að í skýr-
ingum okkar og leggjum þunga áherzlu
á hin ýmsu lögmál og krafta, sem stjórna
lífi formanna og bergmála í ríki náttúr-
unnar, orka á mannkynið og söguna og
skapa jafnvel sérstakan lieim og sér-
stakt mannkyn, er þá ekki einna líkast
því að verið sé að setja fram þvingandi
og óbifanlegt orsakalögmál? Erum við
ekki að einangra listaverkið og hrífa
það burt úr mannlífinu og gera það að
hjóli í blindri sjálfgengisvél? Er lista-
verkið orðið að fanga á sérstöku sviði,
og eðli þess ákveðið fyrirfram? Alls
ekki. Stílstigið eða tíminn, hin ákveðna
stund í lífi formanna, bæði tryggir og
knýr fram fjölbreytni og tilbrigði.
Hugsunin er frjálsust þegar hún getur
stuðzt við þrautreyndar skilgreiningar.
Tilvist hins lifanda og öfluga forma-
sviðs er nauðsynlegt skilyrði frjálsrar
sköpunar og gefur allri sköpun einkenni
sjálfkrafa starfs. Tilraunafjöldi og
formatilbrigði geta því aðeins fengið
einhverju áorkað að til séu fastar
skorður, en agaleysi leiðir jafnan
til eftirlíkinga. Þó svo færi að menn
fyndu veilur í þessum lögmálum má
styðjast við tvö atriði til að skynja
starfsemi og undraleik þessara kerfis-
bundnu heilda.
Fyrst: formin eru ekki útlína eða ein-
föld teikning af sjálfum sér. Líf þeirra
fer fram í rúmi sem er óskylt hinu óhlut-
kennda starfsviði stærðfræðinnar, form-
in verða að hlutum í efninu, verða til í
meðförum verkfæra og mannshandar.
Það er á þessu sviði sem þau eru til og
annars staðar ekki, í hlutkenndum
heimi, í fjölbreyttum heimi. Sama form-
ið getur haldið hlutföllum sínum en
breytir um eigind eftir efnivið,
verkfæri og hönd. Það er ekki eins
og prentaður texti á ýmsum ólíkum
pappírsgerðum en pappírinn aðeins
undirstaða textans: í teikningu verður
hann að lifandi þáttakanda, hann er þar
eitt aðalatriðið. Form án undirstöðu er
ekki form og undirstaðan er sjálf
form. Þess vegna verður að taka
þátt tækisins til greina, þegar reynt er
að skýra tilurð listaverks og sýna fram
á að ætlunarverk tækis er ekki að þola
heldur að taka þátt í starfinu.
Hins vegar er nauðsynlegt að líta á
mennina og þeir eru ekki síður sundur-
leitir en tækin. Orsökin er ekki fólgin í
samhljóma eða ómstríðum tengslum kyn-
þáttar, umhverfis og sögustundar, fjöl-
breytnin liggur annars staðar í lífinu og
þar má ef til vill finna ennþá smágerv-
ari og fínni samhljóma en í venjulegum
hópskýringum sögunnar. Það er til eitt-
hvað sem kalla mætti þjóðfræði andans,
en andlegar ættir læsa greinum sínum
um samstæðustu kynþætti, og eru þar
tengdar leyndum þráðum, sem koma
stöðugt fram án tillits til aldar og um-
hverfis. Ef til vill má segja að einstakir
stílar, einstakir stíláfanyar og tælmi-
greinar þarfnist fremur einnar ættar en
annarrar. Hvað sem því líður er enginn
vafi, að við getum skynjað eðli lista-
verksins í sambandi þessara þriggja
aðila og séð sjálfstætt hlutverk þess og
valdsvið í hinu almenna og algilda ríki
orðsins.
(Þorkell Grímsson íslenzkaði).
TÍMARITIÐ VAKI
38