Læknablaðið - 15.01.1990, Síða 20

18
LÆKNABLAÐIÐ
ávallt þegar upp kemur árekstur milli þess
sem einstaklingur vildi gera og þess sem
siðferðilegar reglur samfélagsins segja fyrir
um, að hann ætti að gera, eigi hann rétt á að
gera eins og honum sýnist. Þar sem kröfur
rekast á, ber að úrskurða einstaklingnum í
hag.
I siðferðilegri ósérplœgni felst hins vegar, að
einstaklingurinn verður einnig að taka tillit til
hags annarra: Hann verður stundum að virða
að vettugi eigin hag, til þess að gera það sem
rétt er.
Siðferðileg sérdrægni og ósérplægni eru
fyrst og fremst kenningar um það, hvað
einstaklingur á rétt á að gera, þegar hann
stendur andspænis því, að átök verða milli
eiginhagsmuna hans og hagsmuna annarra.
Þessar kenningar hafa einnig sálfræðilega
dýpt:
Sálfrœðileg sérdrœgni felur í sér, að
einstaklingar séu aðeins hvattir af
eiginhagsmunum; þeir muni ávallt velja það,
sem þeir halda að sé þeim fyrir beztu. Manni
geti orðið á að skaða sjálfan sig, en það geri
hann aldrei af ásettu ráði.
Sálfrœðileg ósérplœgni gefur til kynna, að
einstaklingar geti breytt þannig, að þeir taki
mið af hag annarra. Hún gengur þannig út frá
því, að þegar menn bregðast við af frjálsum
vilja, muni þeir ekki undantekningarlaust
keppa að því, sem þeir telja sér til hagsbóta.
SÉRDRÆGNI OG ÓSÉRPLÆGNI SEM
KENNINGAR UM ÁHUGAHVÖT
Heimspekileg sérdrægni gefur lýsingu á
ýmsum gæðum, sem hver og einn sækist
eftir, en oftast er hamingju eða ánægju lýst
sem markmiði allrar mannlegrar viðleitni.
Fólki þykir vænst um sjálft sig. Þess vegna er
eftirsókn eftir eigin hamingju aðalathafnasemi
þeirra og sjálfselska einasta hvatning allra
frjálsra gerða.
Til stuðnings sálfrœðilegri sérdœgni er
bent á það, að við sjáum daglega fyrir
okkur hvemig menn hegða sér. Við tökum
eftir, að yfirgnæfandi meirihluti mannlegra
athafna miðar að því, að ná einhverjum
persónulegum ábata eða að því, að losa
viðkomandi við óþægindi eða sársauka. Þó
virðist fólk stundum bregðast við í annarra
þágu. Dæmi um það er, að fólk gefur til
góðgerðarstarfsemi eða fómar sér fyrir böm
sín. Talsmenn sérdrægninnar halda því þá
fram, að það sem við fyrstu sýn virðist
ósérplægni, sé það alls ekki. Menn gefa vegna
þrýstings frá öðmm eða vegna sektarkenndar
og við fæmm fómir fyrir bömin okkar,
vegna þeirrar ánægju sem við höfum af
velgengni þeirra. Við verðum að viðurkenna
að þeir hafa nokkuð til síns máls, að margar
ósérplægniathafnir verða af eigingjömum
aðstæðum. Önnur röksemdaleiðsla fyrir
sérdrægni er byggð á könnun á mannlegri
áhugahvöt. Gemm ráð fyrir þvi, að maður
aðhafist eitthvað til hagsbóta fyrir annan.
Hvað veldur því að hann bregst þannig við?
Það sem fær hann til þess að hafast að, er
löngun hans í framtíðargæðin. Með öðmm
orðum: I hvert sinn sem ég hefst eitthvað að
af frjálsum vilja, er það til þess að fullnægja
eigin óskum.
GAGNRÝNI Á SÁLFRÆÐILEGA
SÉRDRÆGNI
Fyrri röksemdafœrslan er ekki nægileg til þess
að staðfesta gildi sálfræðilegrar sérdrægni.
Sérdrægnikenningin felur í sér, að hvöt allrar
breytni sé eigingimi. Að halda því fram, að
mikill hluti breytni sé af síngimihvötum, nægir
ekki til sönnunar. Þar að auki hefir verið
bent á, að í daglegu lífi sjáum við sönnur
ósérplægninnar og afsönnun sérdrægninnar.
Við sjáum alls staðar dæmi þess að menn sýna
af sér góðvild og gjafmildi, ást og virðingu,
samúð og þakklæti. Önnur brjóstvitsrökfærsla
gegn sálfræðilegri sérdrægni er sú, að sá sem
fylgir óskum sínum án umhugsunar, breytir
stundum gegn eigin hagsmunum. Dæmi þess
er, að hann éti eða drekki of mikið og verði
veikur af eða vinni óhæfuverk í ölæði. Það
að fara eftir meginreglunni um sjálfselsku,
er ekki það sama og það að breyta á þennan
hátt til þess að fullnægja óskum okkar. Óskir
okkar þarf að skoða með hliðsjón af því, hvort
fullnæging þeirra geti leitt af sér skaða. Við
þekkjum það af reynslunni, að við fylgjum
ekki löngunum okkar sjálfkrafa, heldur metum
við hugsanlegar afleiðingar þess, að breyta
á tiltekinn hátt. Geti maður haft hemil á
löngun til þess að hlúa að eigin hag, er ekkert
sem hindrar að hann haldi löngunum sínum
í skefjum, í því skyni að verða öðrum til
hagsbóta. Geti maður valið, undan hvaða
löngunum hann lætur, sýnist ljóst að hann geti
valið á milli sérdrægni- og ósérplægnióska.