Læknablaðið - 15.01.1990, Síða 22

20
LÆKNABLAÐIÐ
Til þess að skilningur hins eigingjarna verði
trúanlegur, þarf siðfræðilegur sérgæðingur að
setja fram eftirfarandi: «Ég geri mér Ijóst, að
íiestir í samfélagi okkar aðhyllast ákveðnar
reglur og telja sig bundna af þeim um hegðun
sína. Sjálfur sé ég enga ástæðu til þess að
fallast á, að þessar reglur gildi um mína
hegðun. Hvers vegna ætti ég nokkru sinni að
gera nokkuð, sem er óhagkvæmt fyrir sjálfan
mig?»
í þessari framsetningu kemur sá sérdrœgni
fram sem efahyggjumaður, að því er varðar
viðteknar reglur í samfélagi hans. Hann efast
um það, að þessar reglur eða nokkrar aðrar
séu gildar. Til þess að hrekja þessa útgáfu
sérdrægni verðum við að geta sýnt fram á, að
tilteknar reglur eru gildar og þar af leiðandi
bindandi fyrir hegðun allra.
Til er önnur útgáfa sérdrœgni, sem ekki
byggir á efahyggju. Sérdrægnisinninn hefir
uppi eftirfarandi rök: «Ég viðurkenni, að fyrir
hendi séu gildar reglur, sem eru bindandi
fyrir mig og aðra. En mér skilst líka, að ég
hafi rétt til þess að leita hamingjunnar. Komi
fyrir, að siðferðileg regla sem ég viðurkenni,
krefjist þess að ég fómi eigin hamingju, sé
ég enga ástæðu til þess að fara eftir reglunni,
vegna þess að ég má gera það sem veldur mér
ánægju.»
Þetta sýnir okkur árekstra milli t\’eggja
reglna: Onnur veitir manni rétt til þess að
gera ákveðinn hlut, en hin leggur bann við
því að það sé gert. Sá eigingjami heldur því
fram, að í þessum tilvikum hafi hamingjuleit
einstaklingsins ávallt forgang. Til þess að geta
fengizt við þessa útgáfu sérdrægni, þurfum
við að gera okkur grein fyrir því hvernig við
leysum úr, þegar reglur rekast á.
MARKHYGGJUSIÐFRÆÐI OG
SKYLDUSIÐFRÆÐI
Umræðan hér á undan um siðfræðilega
sérdrægni, hefir vakið tvœr mikilvœgar
spurningar.
1. Sú fyrri er: Hvernig getum við ákveðið
hvaða hegðun er rétf! Þessi spuming hefir
bæði hagnýtt og fræðilegt horf.
Frá hagnýtu sjónarmiði emm við oft í vafa
um það, hvað sé rétt að gera:
Er rétt af vanfærri konu að láta eyða fóstri?
Er það rétt af lækni að segja sjúklingi
umbúðalaust að hann eigi hugsanlega skammt
eftir ólifað?
Til þess að leysa hagnýt vandamál af þessu
tagi, þörfnumst við aðferða eða skilmerkja,
sem segja okkur hvemig á að greina rétt frá
röngu.
En jafnvel þó að við séum ekki í vafa, er
spumingin eigi að síður frœðilega áhugaverð.
Gerum ráð fyrir, að þú fylgir því siðferði,
sem þér var innrætt sem barni eða því, sem
vinir þínir og félagar fylgja. Jafnvel þó svo
að þú sért ekki í vafa um það, að reglumar
séu réttar, fýsti þig ef til vill samt að fá að
vita hvers vegna þær eru réttar og hvers
vegna reglumar, sem þú hafnar, eru rangar.
Hugsunin um eigið siðferði getur orðið til
þess, að sá efa í huga þér um gildi þessara
reglna (3).
2. Síðari spumingin er þessi: Hvernig getum
við leyst úr árekstrum reglna, sem við teljum
réttar? Ef manni er leyfilegt að bæta sinn
hag, en hann er jafnframt skyldur að virða
hagsmuni annarra manna, hvemig á hann þá
að bregðast við, þegar þessi sjónarmið rekast
á? Nærri öll kerfi siðareglna sem til era, leiða
til árekstra af þessu tagi í tilteknum tilvikum.
Þannig þurfum við að eiga leið til þess að
ákveða hvom kostinn við veljum (3).
Mismunandi svör hafa verið gefin við
þessum spumingum, en það er orðin venja
að flokka kenningamar undir tvær yfirskriftir:
Markhyggjusiðfrœði og skyldusiðfrœði.
Til þess að skilja í hverju munurinn milli
þessara tveggja liggur, þurfum við að veita því
athygli að við beitum aðallega tvenns konar
mati á breytni.
Annars vegar segjunt við að athafnir séu
siðferðilega réttar eða rangar, siðferðilega
skyldugar eða forboðnar. Þessi matsgerð nýtir
sér skilninginn á því hvað er rétt.
Hins vegar getum við sagt að eitthvað sé gott
eða eftirsóknarvert. Til dæmis tölum við um
góða bók, góða mynd, gott vín, gott starf,
góða veizlu.
Það rétta og það góða er meðal grunnhugtaka,
sem við notum til þess að meta og dæma gildi
hluta, athafna og atburða (4).
Markhyggjukenning um rétta hegðun
felur í sér, að það sem gerir athöfn rétta,