Læknablaðið - 15.01.1990, Síða 25

LÆKNABLAÐIÐ 1990; 76: 23-25
23
Örn Bjarnason
Siöamál lækna 5
MARKHYGGJUSIÐFRÆÐI
A teleogical theory is one that asserts that
an action is right or wrong, in so far as it
produces good or bad consequences (1).
Markhyggjusiðfræði er þýðing á enska heitinu
teleological ethics. Telos er komið úr grísku
og merkir endir, en einnig markmið. Heitið
er nú á dögum aðallega notað til þess að
vísa til hóps siðfræðikenninga, sem taldar
eru hafa ákveðin sérkenni sameiginlega og
vegna þeirra sérkenna, séu þær í veigamiklum
atriðum frábrugðnar öðrum hópi kenninga,
sem flokkaðar eru undir skyldusiðfræði. Þessi
tvígreining hefir verið við lýði frá árinu 1930
(2).
Rifjum upp grunnspumingar siðfræðinnar:
«Hvað er gott?» og
«Hvað ber að gera?»
Talsmenn markhyggjunnar telja, að
spuminguna um hið góða verði að bera upp
á undan hinni um hvað beri að gera, en þeir
reyna sömuleiðis að ganga úr skugga um
það, hver sé bezta leiðin til þess að öðlast hið
góða.
Þá greinir síðan innbyrðis á um þrjú
vandamál:
A. Nákvæmlega hvað er hið góða?
B. í hvers þágu á hið góða að vera?
C. Nákvæmlega hvers konar leiðbeiningar
getur siðfræðikenning veitt einstaklingi við
íhugun hans um það, hvað gera skuli?
A. HVAÐ ER HIÐ GÓÐA?
Markhyggjusiðfræðingar gefa ýmiskonar svör
við þessari frumspumingu.
Þar er hægt að greina á milli einhyggjusvara,
þar sem fullyrt er, að gæðin séu stök,
svo sem hamingja, ánægja, fullnægja
löngunar, sjálfsþroski eða fullkomnun og
fjölhyggjusvara, sem fela í sér þessi eða öll
gæði einhyggjusinna og önnur að auki, svo
sem þekkingu, vináttu, sjálfsvirðingu, frelsi,
heilbrigði og svo framvegis. Þau svör segja,
að lífið sé þeim mun betra, þeim mun meira
sem í því felist af þessum gæðum eða ef þau
eru þar í réttum hlutföllum. Hér þarf að hafa í
huga, að þessi gœði nefnast einnig gildi og að
þau em af sjálfum sér ekki siðferðileg.
Með öðrum orðum sagt:
a) Kenningin byggir á því, að réttar athafnir
ákvarðist af gildum, sem til verða vegna
þessara sömu athafna og
b) gildin sjálf, svo sem ánægja og heilbrigði
eru ekki siðferðileg.
Þá er hægt að greina á milli
hlutlœgra svara, þar sem fullyrt er, að gæðin
séu þau sömu fyrir alla, þannig að þeir sem
leita annarra gæða fari villur vegar og
huglœgra svara, sem ganga út frá því, að
skilningur tveggja manna á því, hvað sé gott
líf fyrir þá, geti verið mismunandi, án þess að
hvorugum skjátlist.
Einnig verður greint á milli þeirra svara,
sem túlka hið góða sem ómœlanlegt, svo sem
sáluhjálp, því annaðhvort er sál þín hólpin eða
glötuð að fullu og þeirra,
sem gera gœðin mcelanleg. I sumum þessum
síðamefndu svara, til dæmis þegar gæðin
er skynjuð sem ánægja, hamingja eða vald,
hefir hið góða ekki óskoruð mörk. í öðrum
tilvikum, þegar hið góða er skynjað sem
sjálfsþroski, á það sér takmörk, sem hægt er
að nálgast og jafnvel að ná, því samkvæmt
skilgreiningu er til dæmis ekki hægt að fara
fram úr fullum þroska.
Að síðustu má greina í markhyggjusiðfræði
svör við spumingunni: Hvað er gott? sem em
með tvennu móti að því er varðar hoif í tíma: