Læknablaðið - 15.01.1990, Blaðsíða 27

LÆKNABLAÐIÐ
25
C. SIÐFRÆÐILEGAR
ATHAFNALEIÐBEININGAR
MARKHYGGJUKENNINGA
Þriðja spumingin laut að því, hvaða
leiðbeiningar siðfrceðikenningarnar geti veitt
manni um það, hvað gera skuli og verður hér
tekið dæmi af nytjahyggju (2).
Innan nytsemistefnunnar greinir á
athafnanytsemistefnu og reglunytsemistefnu.
Þeir sem aðhyllast þá fyrmefndu velta fyrir
sér afleiðingum hverrar einstakrar athafnar,
en þeir sem fylgja þeirri síðamefndu huga
að afleiðingum þess, að fara almennt eftir
reglum.
Fylgjandi athafnanytsemistefnunnar spyr:
«Hvaða góðar og illar afleiðingar hljótast af
þessari athöfn við þessar aðstæður?», en hann
spyr ekki: «Hvaða góðar eða illar afleiðingar
hljótast almennt af þess háttar athöfn við
þessi skilyrði?» Hann lítur hugsanlega á
reglur eins og þá, að «þú ættir að segja
sannleikann», sem gagnlega þumalreglu, við
það að leiðbeina um mannleg samskipti, en
ekki sem forskrift. Fyrir þessa nytsemisinna
er spurningin þessi: «Hvað ætti ég að gera
núna?», en ekki: «Hvað hefir almennt reynzt
vel áður?».
Athafnanytsemisinnar taka þessa afstöðu,
vegna þess að þeir telja, að haldi þeir almenna
reglu, svo sem um sannsögli, geti stundum
svo farið, að það sé ekki til góðs. Þeir geta
bent á, að læknar segja sjúklingum ekki
alltaf sannleikann, að þeir leyna stundum
upplýsingum og eiga jafnvel til að bregða
fyrir sig skreytni.
Reglunytsemisinnar halda því hins vegar
fram, að réttmæti athafnar ráðist af því,
hvemig hún samræmist öllum skyldubundnum
samfélagsreglum, sem standast nytsemiprófun.
Þá greinir hins vegar innbyrðis á um það,
hvemig túlka beri reglumar, hversu víðtækar
þær eru og til hverra þær ná (2).
GAGNRÝNI Á
MARKHYGGJUKENNINGAR
Meðal þeirra andmæla, sem borin hafa verið
fram gegn markhyggjukenningum, eru ein,
sem eiga skilið athygli okkar og þau eru,
að í kenningunni felist að tilgangurinn helgi
meðalið. Erfitt hefir reynzt að móta þessi
andmæli skýlaust, en í þeim má greina að
minnsta kosti tvennar ásakanir:
a) Önnur ásökunin er sú, að með því að setja
upp eitt markmið sem hið góða, verður það
öðrum kröfum á okkur yfirsterkara: Með því
að skilgreina hið rétta, sem hvaðeina það
sem getur komið hinu góða til leiðar, ýti
markhyggjusiðfræðin undir það, að við lokum
augunum fyrir réttindum þeirra, sem kunna
að standa í vegi fyrir því, að markmiðinu
verði náð. Megininntak markhyggjunnar er
efling ánægju og hamingju og að koma á
jafnvægi sem mestrar ánægju og hamingju,
jafnframt því að halda burtu óhamingju og
sársauka. Hins vegar getur þetta þýtt, að
óvirða verði rétt og vanrækja þurfi þarfir
sumra einstakliilga í samfélaginu.
b) Hin
ásökunin á hendur markhyggjukenningum er
sú, að þær snúist til fylgis við verkanahyggju,
meginregluna um það, að afleiðingamar
ákvarði einar sér réttmæti athafnarinnar. Þetta
felur í sér neitun á því, að nokkrar aðrar
athafnir en þær, sem leiða til ákjósanlegustu
skilyrða til þess að ná tilteknum árangri,
geti eðlislægt verið réttar og þó sérstaklega
afneitun á algildishyggju, sem gerir ráð fyrir,
að sumar athafnir séu rangar, hverjar svo sem
afleiðingar þeirra eru. Hér þarf að skilja á
milli veikara viðhorfs, þess að afleiðingar
tiltekinnar athafnar séu aldrei óviðkomandi
réttmæti hennar og öflugra viðhorfs, þess að
sumar gerðir athafna séu algerlega rangar og
þar með eru þær óréttmætar, hverjar svo sem
afleiðingamar eru (2).
Víkjum þá næst að andstæðunni, sem nefnd
var í byrjun kaflans.
TILVITNANIR
1. Norman R. The Moral Philosophers. An Introduction
to Ethics. Oxford: Clarendon Press 1983, reprinted
1986, s. 132.
2. Reich WT ed. Encyclopedia of Bioethics. New York:
Macmillan and Free Press 1978, Vol. 1, s. 417-21.