Læknablaðið - 15.01.1990, Síða 30

28
LÆKNABLAÐIÐ
maður sjálfur vildi gera eða langaði til og
óháð því, hvað myndi kalla fram sem allra
mesta fullnægju á öllum sviðum (3).
Önnur hugmynd, náskyld þeirri fyrri, er
sú, að fyrir hendi séu fortakslaus bönn,
sem siðferðilega vænn maður muni aldrei
ganga í berhögg við. í gyðingleg-kristnum
erfðavenjum er eftirtalið skilyrðislaust
forboðið:
Að taka saklausan mann af lífi (þar með taldar
fóstureyðingar),
að fremja sjálfsvíg,
að drýgja hór,
að valda því að saklaus maður sé dæmdur.
B. Siðfrceði Kants er annað dæmi um
skyldusiðfræði. I sem allra stytztu máli og
stórlega einfaldaðar eru staðhæfingar hans
þessar (3):
Siðferðilegar kröfur eru ávallt þyngri á
metunum en annars konar ástæður fyrir því
að gera eitthvað, þegar árekstur verður þar
á milli. Kant taldi, að þegar við segjum, að
maður ætti að gera eitthvað eða ætti að láta
eitthvað ógert, værum við að gefa skipun eða
að tjá boð. Kant sagði boð vera tvenns konar:
skilyrðislaus boð og skilyrt boð.
Skilyrt boð hafa alltaf sama yfirbragð: «Ef þú
vilt eitt eða annað, skaltu gera þetta eða hitt.»
Siðferðilegar kröfur eru hins vegar ekki
skilyrtar. Til þess að skilyrðislausu boðin
hafi alltaf yfirhöndina yfir skilyrtum boðum
og þar með ósiðrænum og ósamrýmanlegum
boðum, ættu menn að hlíta boði, sem er óháð
löngunum; skilyrðislausu boði, sem er byggt
eingöngu á eðli lögmálsins, á algildi þess;
boði, sem krefst skilmálalaust af hverri skyni
borinni veru að fara aðeins eftir grunnreglum,
sem hann getur ákveðið að verði algild lögmál
náttúrunnar og að hún fari eftir þessum
grunnreglum, hverjar svo sem afleiðingamar
verða. I þessu felst einnig algildingarprófunin,
könnun á því hvaða grunnreglur eru leyfilegar
sem gildar meginreglur fyrir athafnir, því Kant
sagði: «Far þú aðeins eftir þeirri meginreglu,
sem þú getur samtímis ákveðið, að ætti að
verða algilt lögmál.»
Þegar vissar meginreglur eru gerðar
algildar, lenda þær í eins konar mótsögn
eða árekstrum. Þær standa því fyrir röngu
háttemi. Aðrar meginreglur leiða til háttemis,
sem er án árekstra eða mótsagna og þar með
siðferðilega leyfilegar athafnir.
/ siðfrœði Kants eru að minnsta kosti fjögur
mismunandi áherzluatriði. Tvö þau fyrri em í
framhaldi af gyðingleg-kristnum hugmyndum
um hið fullkomna líf, en þau tvö síðari víkja
frá þeim (3);
1) Lögð er áherzla á það, að fullkomið líf
manns sé það, að gangast undir vilja eða
stjóm sem felst í algildum boðum, sem gilda
fyrir alla menn og em undantekningarlaus.
2) Lögð er áherzla á það, að andstætt
skilyrtum boðum era siðaboð skilyrðislaus
og þar af leiðandi óumflýjanleg. A þeim
eru engar undantekningar og þess vegna eru
þau algild og þau em æðst og þar af leiðandi
yfirsterkari, komi til árekstra við önnur boð.
3) Lögð er áherzla á það, að viljinn sem
siðferðilega grandvar maður gengst undir, er
ekki vilji annars, heldur eigin vilji, að svo
miklu leyti sem hann er skynsamlegur og
virðir lög.
4) Lögð er áherzla á tiltekin gildi, svo sem
sjálfsforræði, frelsi, reisn, sjálfsvirðingu og
virðingu fyrir rétti einstaklingsins.
Nánar verður vikið að grunnreglum Kants í
níunda kafla.
C. Kenningar Rawls: Réttlæti sem
óhlutdrægni
í bók sinni um réttlæti sem óhlutdrægni:
A Theory of Justice stefnir John Rawls að
tveimur markmiðum (4):
Hið fyrra er, að setja fram tvær yfirlætislausar,
en öflugar megimeglur um réttlæti, sem liggja
að baki og skýra yfirvegað siðferðilegt mat
okkar á tilteknum athöfnum, stefnum, lögum
og stofnunum.
Hið síðara er, að bjóða fram kenningu
um réttlæti, sem að áliti Rawls er betri en
nytsemistefnan.
Þessi tvö markmið em fyrir Rawls í nánum
venslum, þar sem hann telur að kenning, sem
styður betur og greinir betur frá yfirveguðu
mati okkar, sé að öðm jöfnu betri kenning.
Meginreglur réttlœtis, sem Rawls leggur fram
eru: