Læknablaðið - 15.01.1990, Side 31

LÆKNABLAÐIÐ
29
1. Meginreglan um hið mesta og jafnasta
frelsi. Sérhver maður á að eiga jafnan rétt
til hins víðtækasta kerfis jafnra grunnréttinda
samrýmanlegt svipuðu kerfi réttinda fyrir alla
menn (5).
2. Meginreglan um jafnrétti um óvilhöll
tœkifœri. Embætti og stöður eiga að vera
opin öllum og allir eiga að njóta jafnréttis
um óvilhöll tækifæri og þeir sem hafa svipaða
hæfni og fæmi, eiga að hafa jafnan aðgang að
embættum og stöðum (6).
3. Mismunarmeginreglan. Félags- og
efnahagsstofnunum skal þannig skipað, að þær
gagnist þeim bezt, sem verst stendur á fyrir
(7).
Grunnréttindin, sem vitnað er til í fyrstu
meginreglunni em málfrelsi, samvizkufrelsi,
frelsi undan geðþóttahandtöku, réttur til
þess að eiga eignir og frelsi til þátttöku í
stjómmálum (kosningaréttur, kjörgengi).
Þar sem kröfumar í meginreglunum geta
rekizt á, þarf að raða þeim á einvem hátt.
Samkvæmt því sem Rawls segir, er fyrstu
meginreglunni raðað framar (lexically prior)
en þeirri sem er númer tvö og henni síðan
framar þeirri þriðju. Meginregla «P» er
fremri annarri meginreglu «Q», þegar og þá
því aðeins að við þurfum fyrst að fullnægja
kröfum «P», áður en við snúum okkur að því
að fullnægja kröfum «Q». Forgangsröðunin
leyfir ekki að einni meginreglunni sé fómað
fyrir aðra, þegar kröfumar rekast á: Sú
meginreglan sem fyrr kemur, hefir algeran
forgang.
Rawls vekur athygli á því, að «margt er sagt
vera réttlátt og óréttlátt, ekki eingöngu lög,
stofnanir og félagsleg kerfi, heldur einnig
tilteknar athafnir af mörgu tagi...» (8).
Hann heldur því ákveðið fram, að
meginviðfangsefni réttlætis sé grunngerð
samfélagsins, vegna þess að það hefir
veruleg og djúpstæð áhrif á lífsmöguleika
einstaklingsins. Grunngerðin er óskert kerfi
stjómmálalegra, lagalegra, efnahagslegra
og félagslegra stofnana. Rawls, sem
er Bandaríkjamaður, segir ennfremur,
að í samfélaginu feli grunngerðin í sér
stjómarskrána, einkaeign á framleiðslutækjum,
samkeppnismarkaði og einkvæni. Grunngerðin
á stóran þátt í að útdeila þeim byrðum og
hagsbótum, er fylgja samstarfi þeirra sem
mynda samfélagið.
Sé grunngerðin meginviðfangsefni réttlætis, er
meginvandamál réttlætis að orða og réttlæta
meginreglur, sem réttlát granngerð verður að
fullnægja. Þessar meginreglur munu greina
frá því, hvemig granngerðin á að útdeila
væntanlegum frumgœðum, sem Rawls nefnir
svo. Þau era grannréttindin, sem talin era
upp í fyrstu meginreglunni og auk þeirra völd,
myndugleiki, tækifæri, tekjur og auðlegð.
Rawls fullyrðir að framgæðin séu þess eðlis,
að ætla megi að sérhver viti borinn maður
óski sér þeirra vegna þess, að af þeim era
venjulega not, hver svo sem er skynsamleg
ætlan manns með líf sitt (9).
Fyrsta meginreglan skipar niður útdeilingu
væntinga um grannréttindi.
Önnur meginreglan temprar útdeilingu
væntanlegs valds og myndugleika, að svo
miklu leyti, sem þeir felast í embættum og
stöðum í stofnunum samfélagsins.
Þriðja meginreglan stýrir dreifingu annarra
væntanlegra framgæða, þar með talin auðlegð
og tekjur.
Þó að fyrri meginreglurnar tvær krefjist
jafnréttis, leyfir mismunarmeginreglan
ósamkvæmni, svo lengi sem heildarkerfi
stofnana eflir hag þeirra, sem verst era settir,
varðandi framgæðin, sem um er að ræða.
Rawls leggur fram þrenns konar réttlœtingu
á meginreglum sínum. Tvær þeirra höfða til
yfirvegaðs mats okkar, en sú þriðja er byggð
á því, sem hann segir vera túíkun á kenningu
sinni í anda Kants.
I. Fyrsta gerð réttlœtingar byggir á þeirri
hugmynd, sem fyrr var nefnd, að veiti
samstæða meginreglna okkur beztu skýringuna
á yfirveguðu mati okkar á því, hvað sé réttlátt
eða ranglátt, þá sé ástæða til þess að taka upp
þessar meginreglur. Meginreglumar skýra
mat okkar þá því aðeins, að matið sé leitt af
meginreglunum.
II. í nœstu gerð réttlœtingar heldur Rawls því
fram, að væri samstæða meginreglna valin
við skilyrði, sem samkvæmt yfirveguðu mati
okkar væra við hæfi til þess að velja slíka
samstæðu, þá sé ástæða til þess að taka við
þessum meginreglum. Þessi gerð réttlætingar
skiptist í þrjá hluta: