Læknablaðið - 15.01.1990, Síða 32

30
LÆKNABLAÐIÐ
a) Aðstæðunum fyrir val á meginreglu
verður að lýsa. Rawls nefnir þær aðstæður
«upphaflegu stöðuna».
b) Sýna verður fram á það, að þær aðstæður,
sem lýst er, séu samkvæmt yfirveguðu mati
okkar jafnkosta aðstæður fyrir val okkar.
c) Sýna verður fram á það, að meginreglur
Rawls séu einmitt þær meginreglur, sem
valdar yrðu við þessi skilyrði.
Rawls skilgreinir val á meginreglum um
réttlœti sem fullkominn samfélagssáttmála.
Hann segir markmið sitt vera, að leggja
fram hugmynd um réttlæti, sem alhæfir og
lyftir til hærri sértekningar kenningunni um
samfélagssáttmála, eins og hún kemur fyrir
til dæmis hjá Locke, Rousseau og Kant.
Þar af Ieiðandi megum við ekki hugsa um
upphaflega samninginn, eins og við kæmum
inn í tiltekið samfélag eða að verið sé að
koma á sérstakri gerð stjómar. Leiðandi
hugmyndin er fremur sú, að meginreglumar
um réttlæti fyrir gmnngerð samfélagsins séu
markmið upphaflega samkomulagsins. Þær
eru meginreglumar, sem frjálsir og skynsamir
menn, sem vildu efla eigin hag, myndu fallast
á að skilgreindu gmnnskilmála sambands
þeirra innbyrðis í upphaflegri stöðu jafnréttis
(10).
Hugmyndin um samfélagssáttmála hefir ýmsa
kosti:
I fyrsta lagi getum við þá litið á meginreglur
um réttlæti, sem takmark skynsamlegs,
sameiginlegs vals.
I öðru lagi er hugmyndin um
samningsbundnar skyldur notuð til þess
að leggja áherzlu á það, að valið tjáir
fmmskuldbindingu og að meginreglunum,
sem menn verða ásáttir um, verður réttilega
framfylgt.
I þriðja lagi gefur hugmyndin um samning
sem sjálfviljugt samkomulag, er setur skilyrði
fyrir gagnkvæmum hag, það í skyn, að
meginreglumar um réttlæti ættu að vera
þannig, að þær löðuðu fram samvinnu af
fúsum vilja, meðal allra þeirra sem mynda
samfélagið, þar á meðal þeirra sem verst eru
settir. Það kemur einnig fram hjá Rawls, að
þessi samvinna sé undirstaða velferðar manna
og að án þessarar samvinnu gæti enginn lifað
viðunandi lífi (11).
Að því er okkur varðar, eru mikilvœgustu
þœttir upphaflegu stöðunnar:
a) lýsingin á samningsaðilum, sem
einstaklingum, sem eiga sér þá ósk að lifa
árangursríku lífi og hafa æðstan áhuga á
því, hvemig félagsstofnanir móta og tempra
hagsmuni þeirra,
b) «hula þekkingarleysis», sem eru hömlur á
þær upplýsingar, sem aðilamir geta nýtt sér
við það að velja meginreglur um réttlæti og
c) krafan um það, að meginreglumar skuli
valdar með það í huga, að allir muni fara eftir
þeim (skilyrðið um algildingarhœf).
Aðilum er lýst þannig, að þeir vilji auka sem
mest hlutdeild sína í frumgæðunum, vegna
þess að þau gera mönnum kleift að koma
í framkvæmd sem flestum ætlunum þeirra
og vegna þess að sum þeirra að minnsta
kosti, svo sem málfrelsi og samvizkufrelsi,
greiða fyrir frelsi manns til þess að velja og
endurskoða lífsfyrirætlanir eða hugmyndir um
hið góða.
Samningsaðilamir eiga að velja «handan hulu
þekkingarleysis», þannig að upplýsingamar
um þeirra eigin sérkenni eða félagslega
stöðu leiða ekki til hlutdrægni við val
á meginreglum. Þeim er lýst þannig, að
þeir þekki ekki til eigin kynflokks, kyns,
félags-, efnahags- eða stjómmálastöðu
eða til eigin hugmynda um hið góða.
Upplýsingahömlumar eiga einnig þátt í að
tryggja, að meginreglumar, sem valdar em,
setji ekki takmarkanir, sem hægt er að sneiða
hjá, á frelsi einstaklingsins til þess að velja og
endurskoða lífsfyrirætlanir sínar.
Þó að Rawls færi fram rök fyrir því, að
meginreglur hans yrðu valdar í upphaflegu
stöðunni, er sú athyglisverðasta þeirra
röksemdafœrslan um tryggingu lágmarksábata.
Samkvæmt henni er skynsamlega leikáætlunin
í upphaflegu stöðunni sú, að velja þær
samstæður meginreglna, sem em á þann veg,
að framkvæmd þeirra muni auka sem mest
þá lágmarkshlutdeild í frumgæðunum, sem
hverjum og einum getur hlotnast, sem aðila
að samfélaginu. Hann telur að meginreglumar
þrjár, sem fyrr var greint frá, muni tryggja
mestu lágmarkshlutdeild. Staðhæfing Rawls er
sú, að vegna þess að fyrrgreindar meginreglur
verja frumréttindi manns og tækifæri, tryggi
þær nægile'gt lágmark gæða, svo sem auðlegð