Læknablaðið - 15.01.1990, Blaðsíða 34

32
LÆKNABLAÐIÐ
við höfðum til sameiginlegs álits eingöngu,
hafi ekkert vægi við réttlætingu (4).
Mikilvægt er að gera sér grein fyrir því,
að Rawls telur meginreglur sínar vera
meginreglur, sem leiða af sér réttindi.
Kenningar hans hafa verið til umræðu síðustu
árin. Sýnist þar sitt hverjum, en ekki leikur
vafi á því, að Rawls er einna áhrifamestur
þeirra skyldusiðfræðinga, sem nú eru uppi.
D. Frjálshyggjukenning Nozicks
Frjálshyggjukenningar eiga sér það
sameiginlegt, að valdi megi aðeins beita í
því skyni að koma í veg fyrir eða refsa fyrir
líkamlegan skaða, þjófnað og svik, svo og til
þess að knýja fram efndir samninga.
Einhver áhrifamesta frjálshyggjukenning,
sem nýlega hefir komið fram, er túlkuð af
Robert Nozick í bók hans: Anarchy, State and
Utopia (14). I kenningu Nozicks um réttlæti
er undirstaðan réttur til eignarhalds, eins og
almennt gerist í frjálshyggjukenningum og
sá réttur ákvarðar bæði hlutverk ríkisins og
grunnmeginreglur fyrir háttemi einstaklinga.
Nozick heldur því fram (15-17), að
einstaklingar eigi áskapaðan rétt á eignum,
sem þeir öðlist við athafnir, sem séu í
samræmi við:
1. meginregluna um réttlœti (upphaflegs) fengs
og
2. meginregluna um réttlœti tilfærslu.
Fyrri meginreglan tilgreinir á hvem hátt
maður geti eignast hluti, sem enginn hefir
átt áður, án þess að óvirða réttindi nokkurs
annars. Nozick fylgir hér dæmi John Lockes
um það, hvemig maður eignast ósnortna hluti,
með því að «blanda þá vinnu sinni», það er
að bæta þá með vinnu sinni. Nozick staðfestir,
að maður geti eignað sér eins marga hluti og
verða vill, þá sem enginn annar á, svo fremi
að
a) eignatakan geri ekki aðstöðu annarra verri
á sérstakan máta, en það er að búa þeim
þau skilyrði að þeir geta ekki notfært sér
frjálslega, það sem þeir áður höfðu, án þess
beinlínis að taka sér eignina eða
b) maður bætir á réttan hátt, þeim sem verða
fyrir það að aðstaða þeirra versnar á þennan
sérstaka máta við eignatökuna.
Nozick tekur fram, að hvemig svo sem
eignataka er gerð, verði á henni að vera
hömlur, sem til koma vegna fyrirvara Lockes.
Hann leggur áherzlu á það, að fyrirvarinn
gerir ráð fyrir því, að eignaupptakan geti
aðeins á einn hátt gert ástand annarra verra.
Fyrirvarinn bannar ekki eignatöku eða krefst
bóta, þegar um það er að ræða, að eignatakan
er á hlut sem enginn á og hún veldur því, að
takmarkaðir em möguleikar annars á því að
taka sér þennan sama hlut, fremur en aðeins
að notfæra sér hann.
Síðari meginreglan staðhæfir, að maður geti
fært öðram lögmætt eignarhald sitt með sölu,
við vöraskipti, sem gjöf eða með ánöfnun
og viðtakandi á rétt á því að taka við því,
sem honum áskotnast á þennan hátt, að því
tilskildu að mótaðilinn átti rétt á því sem
hann afhenti. Sá eignarréttur, sem Nozick
setur hér fram, er réttur til að hafa óskorað
vald yfir því, sem maður getur náð til sín sem
upphaflegum feng (óháð fyrirvara Lockes) eða
við sjálfviljug, gagnkvæm skipti við aðra, sem
eiga rétt á því er þeir láta af hendi. Nozick
segir, að dreifing sé þá og því aðeins réttlát,
ef hún leiðir af annarri réttlátri dreifingu, sem
fór fram á lögmætan hátt. Meginreglan um
réttlæti upphaflegs fengs tiltekur lögmætar
«fyrstu ráðstafanir» og meginreglan um
réttlæti tilfærslu tiltekur lögmæta hætti við að
færast frá einni dreifingu til annarrar eða eins
og Nozick orðar það: «Whatever arises from a
just situation by just steps is itself just» (18).
Þar sem því er svo varið, að ekki eru allar
eignir til komnar um þau réttlátu þrep, sem
tilfærð era í meginreglunum um réttlæti fengs
og tilfærslu hans, er þörf
3. meginreglu um leiðréttingu fyrri ranginda.
Þó svo að Nozick reyni ekki að móta slíka
meginreglu telur hann að hún gæti vel leitt til
veralegrar tilfærslu eigna.
Að undanskildu því, að bætt skuli fyrir
fyrri brot á meginreglunum um upphaflegan
feng og tilfærslu hans, er kenning Nozicks
áberandi andstæð endurútdeilingu. Hann
staðhæfir, að tilraunir í þá átt að neyða mann
til þess að láta af hendi hluta lögmætra
eigna sinna, öðram til velferðar, sé brot á
eignarrétti viðkomandi manns, hvort sem það
eru einstaklingar eða ríki, er reyna að koma
þessu í kring. Frá þessum sjónarhóli séð, er