Læknablaðið - 15.01.1990, Síða 55

LÆKNABLAÐIÐ
53
síðustu aldar. Það dæmi gefur til kynna,
að samkomulagið þarf ekki að vera bundið
trúarsöfnuði, heldur er það miklu almennara.
I rauninni er samkomulagið af félagslegum
toga og er gert í því skyni, að gera
mönnum kleift að leysa mikilvæg félagsleg
viðfangsefni. Aðalauðkenni samkomulagsins
er algildingarhœfið, en í því felst að það á
við alla og alltaf. Algildingarhæfi í siðfræði
var rætt í þriðja kafla og hér er því við
að bæta, að í vísindum eru ýmsar algildar
forsendur teknar trúanlegar, svo sem tilvera
ytri raunveruleika og lögmál orsakar og
afleiðingar. Eg get þannig fullyrt að það
sé vísindaleg staðreynd, að dígitalis hægi á
hjartanu og styrki samdrátt þess, sé lyfsins
neytt í samræmi við ákveðin fyrirmæli og
með því er ég að segja, að hver sem er geti
gengið úr skugga um áhrifin á hjartsláttinn. A
sama hátt leitum við samkomulags, þar sem
siðfræðilegar niðurstöður eru algildar í þeirri
veru, að aðrir komist að sömu niðurstöðu og
við, að gefnum sömu forsendum.
UPPGÖTVUN EÐA UPPFINNING?
Næst er að huga að því, hvort hœgt sé að
uppgötva eða finna upp grunn siðfrœðilegra
ákvarðana í lœknisfrœði og þá stöndum við
raunar í svipuðum sporum og þegar við vorum
að fjalla um sjúkdómsheildina í áttunda kafla.
Því hefir þráfaldlega verið haldið fram, að til
sé siðrænt náttúrulögmál innbyggt í skipan
alheimsins. Sumar kenningar af því tagi
eiga rætur í guðfræðinni og þar er gert ráð
fyrir guðlegri uppsprettu lögmálsins. Hins
vegar er ekki nauðsynlegt að ganga út frá
slíku til þess að geta trúað því, að siðrænt
kerfi þessarar gerðar sé til. Hugsanlegt er, að
altækir siðrænir innviðir haldist uppi, jafnvel
þó að trúarlega grunninum sé kippt undan.
Séum við þessarar skoðunar, er aðeins eftir að
finna leitaraðferðina.
Kant taldi, að hún fælist í því að beita
hagnýtri dómgreind (praktische Vernunft) og
að hún gæti uppgötvað, að til eru ákveðnar
hegðunarreglur eða grunnreglur (Maxime),
sem jafnframt eru grunnreglur siðferðis.
I Kritik der reinen Vernunft segir Kant:
«Hagnýt lögmál, svo fremi að þau eru
samtímis hugrænar ástæður athafna, það
er að þau verða huglægar meginreglur,
nefnast grunnreglur. Mat á siðferði, að því er
varðar hreinleika þess og afleiðingar, fer eftir
hugmyndum, hlýðni við lögmál þess fer eftir
grunnreglum (2)».
I Grundlegung zur Metaphysik der Sitten segir
Kant enn fremur, að allar grunnreglur eigi
sameiginlega:
«1. form, sem felst í algildi þeirra og þá
er forskrift siðaboðsins orðað þannig: Að
grunnreglur ber að velja með þeim hætti,
eins og þær ættu að gilda sem almenn
náttúrulögmál;
2. efni, sem sagt markmið og þá hljóðar
forskriftin: Skynsöm vera, sem í eðli sínu er
markmið og þar af leiðandi markmið í sjálfri
sér, verður að þjóna hverri grunnreglu sem
skilyrði takmörkunar allra markmiða, sem
aðeins eru afstæð og handahófskennd;
3. fullkomna ákvörðun allra grunnreglna
í eftirfarandi forskrift, nefnilega: Að allar
grunnreglur sem leiða af eigin löggjafarstarfi
ættu að vera í samræmi við hugsanlegt ríki
markmiða sem ríki náttúrunnar (3)...»
Nú eru þeir til, sem ekki vilja trúa því, að
hægt sé að uppgötva altækan grunn siðferðis
og við því verður þá aðeins brugðist með því
að finna upp slíkan grunn. Beinast liggur
við að gera samkomulag um að bannlýsa
valdbeitingu og að veita öllum visst frelsi:
Skoðanafrelsi og athafnafrelsi, svo fremi að
það hái ekki frelsi annarra. Við myndum
fallast á það sem Robert Nozick (4) kallar
«frjálshyggju-þvingun» (libertarian side-
constraint). Við komum á siðrænu samfélagi
með gagnkvæmum samningum, með þeim
fyrirvara að við forðumst valdbeitingu og
virðum frelsi og er þetta í beinu framhaldi af
því sem sagt var um kenningu Nozicks í sjötta
kafla.
Þeir, sem eru þeirrar skoðunar, að hægt sé
að uppgötva siðferði, væru að sjálfsögðu
óánægðir með þessa skipan mála. Andmæli
þeirra fælust í því, að slíkt samkomulag gert
í eiginhagsmunaskyni, með þeim fyrirvara að
frelsi sé virt, hafi ekkert með siðferði að gera.
Á sama hátt myndu jafnvel þeir, em örvænta
um að uppgötva altæka innviði siðferðis,
hafa ástæðu til að vera óánægðir með
þetta frumsamkomulag. Frá sjónarhomi
gagnkvæmra eiginhagsmuna virðist ljóst, að