Læknablaðið - 15.05.1999, Side 94

474
LÆKNABLAÐIÐ 1999; 85
Hallgerður Gísladóttir sagnfræðingur
Búið fall - vöknum allir
Mér finnst að við ættum að
geyma sjúrnalana okkar sjálf,
sagði maðurinn minn þung-
brýnn eitt kvöldið þegar við
höfðum setið undir óvenju
löngum fréttalestri um mið-
læga gagnagrunna og persónu-
vernd. Hvers vegna í ósköp-
unum ætti maður að treysta
læknunum fyrir sínum per-
sónulegu málum.
Ég tautaði eitthvað um of-
sóknaræðið sem hefur gripið
íslendinga í tengslum við títt-
nefndan gagnagrunn. Fram
undir þetta hefur það fremur
verið einkenni á landanum að
vera á útopnu, í opinskáum
viðtölum, ævisögum, örlaga-
þáttum, minningargreinum og
guð má vita hvað. En nú er
annað uppi. Fyrir nokkru
sendi til dæmis einn af heim-
ildarmönnum þjóðháttadeild-
ar inn lýsingu á vinnubrögð-
um við ullarhreinsun og skrif-
aði fyrir neðan: Ps - munið að
dulkóða. Mér hefur reyndar
sýnst að það megi á vissan
hátt meta geðheilbrigði manna
út frá því hversu samansaum-
aðir þeir eru utan um sín
„leyndarmál" - þeir sem eru
með leynisímanúmer eru til
dæmis oft ansi tæpir.
En hér er ætlunin að spjalla
um fólk sem á stundum í erf-
iðleikum með leyndarmálin,
þá sem að tala upp úr svefni
eða sýna af sér annars konar
svefnóráð:
„Gáfuð, ung stúlka (fædd
1872), sem síðar varð móðir
merkra þjóðkunnra manna,
hafði þá áráttu að tala upp úr
svefninum, skýrt og skil-
merkilega um viðkvæmustu
leyndarmál sín, einkum um
ástarmál sín og þrá sína til
karlmanna. Sjálf hafði hún
ekki hugmynd um það, nema
það sem henni var þá sagt af
öðrum. Þegar svo kom fyrir,
var alltaf reynt að vekja hana,
en alténd reyndist það mjög
örðugt. Hún virtist þá ekki
vilja vakna og streittist á móti,
þó varð hún afar þakklát er
hún komst til fullrar vitundar
og komst að raun um hvað
hún hafði verið að segja í
svefninum. Ekki ólíkt var það
með gamlan kotung, sem réði
sig í vinnu til efnabónda. Eina
nóttina fór hann að tala upp úr
svefninum við kerlingu sína,
Gömul
læknisráð á
Þjóðminjasafni
sem heima var í kotinu og
sagði henni að þótt maturinn
hjá henni væri stundum lítill
og lélegur, þá væri hann samt
ennþá verri á góðbýlinu. Hús-
freyjan á bænum heyrði til
hans og lét reka hann úr vinn-
unni.“
(Eyfirskur karlmaður.)
Þetta er úr svörum við
spurningaskrá um svefnhætti
sem send var út frá þjóðhátta-
deild Þjóðminjasafns árið
1978. Þar er meðal annars
spurt um svefntal og svefn-
göngur. Heimildarmenn sem
svöruðu skránni voru fæddir
nálægt aldamótum og könn-
uðust flestir við þetta, enda
sváfu menn þröngt í gamla
daga og öll persónuvernd í
skötulíki. Þeir voru sammála
um það að óráð í svefni fylgdi
frekar yngra fólki og hyrfi
með aldrinum. Og að var-
hugavert væri að vekja svefn-
gengil, sérstaklega að nefna
nafn hans. Það átti í hæsta
lægi að beina honum, eða
leiða hann eins varlega og
unnt var aftur að rúmi sínu.
Almennt var talið óþokka-
bragð að fara harkalega að
sofandi manni, hvort sem
hann var nú í einhverju óráði
eða ekki. „Illt er að svíkjast að
sofandi manni“ er orðtak sem
vafalítið á fornar rætur og vís-
ar til þeirrar friðhelgi sem tal-
ið var að fólk ætti að njóta í
svefni sínum. Athyglisvert er,
að þrátt fyrir að margar sögur
um svefngöngur væru í þess-
um heimildum virtist fólk
ekki hafa farið sér að voða.
Ráðin til að halda mönnum,
sem áttu það til að ganga í
svefni, kyrrum voru helst að
setja trog og byttur með köldu
vatni, eða blautar ábreiður í
kringum rúmið. Menn vökn-
uðu þá þegar þeir stigu í bleyt-
una. Slægir svefngenglar sáu
þó við þessu og þræddu sig
fimlega framhjá öllum hindr-
unum. Þeir kváðu fara mjög
hljóðlega og erfitt var að
fylgja þeim eftir. Og það var
trú manna að þeir kæmust og
gætu eitt og annað sem þeim
væri ómögulegt í vöku. Eftir-
farandi sögu úr Þingvalla-
sveitinni sagði Vilhjálmur Jó-
hannesson, nú vistmaður á
Grund, um félaga sinn sem
gekk jafnan í svefni og: „...
fór mjög hljóðlega um bæinn
og út og kom aftur jafn hljóð-
lega. Það var ekkert gert til að