Sagnir - 01.04.1989, Page 46

Hilmar Garðarsson
inu „og fleira því um líkt, sem mér
leiðist að þylja upp."57
Athyglisvert er hvernig Eggert
Ólafsson beitti textarýni til að slá af
þá félaga Bárð Snæfellsás og Surt í
Surtshelli. Hann kallaði það gamla
hjátrú að halda að Surtshellir sé
nefndur eftir jötninum Surti og vildi
meina að hann væri nefndur eftir
hinu svarta bergi, sem hellirinn er
gerður af. Enda er hann nefndur
hellirinn Surtur í bestu handritum,
t.d. Sturlungu eins og Eggert benti
á.58 Bárðar saga er aðalheimildin
pm Bárð Snæfellsás. Þá sögu taldi
Eggert einskis virði vegna þess að
engin önnur saga getur Bárðar eða
afreka hans, enda sagan full af rang-
færslum um tímatal og ýmsa kon-
unga og höfðingja, samtímamenn
Bárðar. „Samt er Bárðar saga nýlega
prentuð á Hólum, eins og sönn saga
væri. Og Arngrímur Jónsson og Jónas
Ramus telja hana sannsögulega."59
Bárðar saga er gott dæmi um bók-
menntir, sem upplýsingarmenn
álitu óholla lesningu fyrir alþýðu.
Enda má heyra að Eggert kann þeim
Arngrími og Jónasi litla þökk fyrir
framtakið.
Árið 1750 varð einkennilegur at-
burður á Austfjörðum, Jón Espólín
sagði svo frá:
Þá vard athlægiligr atburdr í Aust-
fjördum, er ek vil fyrir þá sök í
frásögn færa, at margir skilvísir
menn hafa þar nokkut sagt af ok
ritad látid eptir sik, þó enginn geti
greint hverskyns prettr vid hafi
verit hafdr, ok verd ek at herma
sem ek hefi séd skrásett af fleir-
um enn einum, med því nefndr
var atburdrinn, hversu heimskligr
sem þykir. ... þar [á Hjaltastað í
Útmannasveitj heyrdist rödd ein
ámátlig um lángaföstu alla, ok
mælti manns mál ...60
Frásögn hinna merku manna vildi
Jón ekki rengja „þó menn skilji ei
orsökina ..." En líklegust þótti hon-
um tilgáta þeirra er ætluðu að þar
hefði búktalandi verið.61
Af ýmsum fyrirburðum
Oft bar það við er fólk sá eitthvað
óvenjulegt sem það ekki kunni skil
á, að það uppdiktaði einhverjar kynja-
skepnur. Dæmi um það eru svo
nefndir hverafuglar sem fólk þóttist
hafa séð synda á hverum. Héldu
sumir að um drauga væri að ræða
en aðrir álitu að fuglar þessir væru
sálir framliðinna. Eggert Ólafsson
treysti sér ekki til að rengja frásagnir
af hverafuglum, sem hafðar voru eft-
ir fjölda trúverðugra manna. En sá
þó ýmsa annmarka á að greina þá
með náttúrulegum fuglum „en ef
þetta eru venjulegir fuglar, þá eru
þeir í sannleika mikil og furðuleg
nýjung í náttúrufræðinni."62 Hvera-
fuglarnir voru sem sagt einn af
leyndardómum náttúrunnar, sem
Eggert kunni ekki skil á.
Greindur og sannorður maður
sagði Sveini Pálssyni frá svipuðum
fuglum, sem áttu að hafa synt á Skál
þar sem brennandi hraun rann út í
og köfuðu þar sem vatnið sauð hvað
ákafast. Sveinn vildi ekki rengja frá-
sögn mannsins „enda þótt þetta
virðist stríða gegn heilbrigðri skyn-
semi."63
Árið 1638 þóttust sjómenn á Aust-
fjörðum verða varir við blóð í
sjónum. Á þessari sýn austfirsku
sjómannanna kunnu upplýsingar-
sinnar náttúrulegar skýringar. Egg-
ert Ólafsson taldi að sjórinn gæti lit-
ast blóði á mílulöngum svæðum
„þegar hvalfiskar berjast í hafinu, en
einkum þó þegar háhyrningar ráð-
ast þúsundum saman á hina stór-
vöxnu, tannlausu hvali og rífa þá í
sundur ...‘,64 Sveinn Pálsson féllst á
þessa skýringu Eggerts.65 Og Jón
Espólín sagði: „Þat var opt er eg tel
aldrei, at mönnum þótti sjór oc vötn
blódug, slíkt vitu menn nú at hefir
edlilegar orsakir".66 Hannes Finns-
son velti þessu nokkuð fyrir sér,
honum fórust svo orð:
44 SAGNIR