Sagnir - 01.04.1989, Side 109

Halldór Bjarnason
Manntalið 1816 og
útgáfa þess
s
I greininni er talað um sérstöðu mannta/sins 1816 og er útgáfa
þess skoðuð með hliðsjón af fólkstalinu úr Reykjavikursókn.
Eftir því að dœma er útgáfan á stœrstum hluta manntalsins
ekki jafn góð og efni stóðu til, þó engar endanlegar sönnur séu
fœrðar á það hér.
ótt elsta aðalmanntal okkar
íslendinga fari senn að verða
þrjú hundruð ára gamalt var
ekki farið að taka manntöl reglulega
fyrr en um eitt hundrað og fimmtíu
árum seinna eða árið 1835. Fyrir
þann tíma eru aðalmanntöl fá og
nnjög er mislangt á milli þeirra. Að
undanteknu elsta manntalinu sem
er frá árinu 1703 eru þau öll frá seinni
hluta 18. aldar og um 1800. Nokkur
þessara manntala hafa verið gefin út
og eru það prýðilega góðar útgáfur.
Þetta eru manntöl frá 1703, 1801 og
1845.'
Til er eitt manntal enn sem hefur
verið prentað og er það kennt við
árið 1816. Þetta manntal er á allan
hátt ólíkt hinum og því langar mig
að gera það að umtalsefni hér. Virð-
ist mér að furðu mörgum sé ókunn-
ugt um þessa sérstöðu manntalsins,
þó hver sem er geti lesið með eigin
augum í sjálfri manntalsútgáfunni
um tilurð, framkvæmd og varðveislu
þess.
Manntalið frá 1816 er ekki aðal-
uianntal eins og sumir hafa haldið
fram af ókunnugleika. Skilgreiningin
á aðalmanntölum er sú að það eru
þau manntöl sem tekin voru sam-
tímis um land allt. Sérstök prentuð
eyðublöð voru notuð fyrir þau
(manntalið 1703 er þó undantekn-
ing) og síðan voru þau send yfir-
völdum í Danmörku og geymd þar í
einu lagi. Ekkert af þessu á við um
manntalið 1816.
Tilurð þess er tengd nýju og full-
komnara fyrirkomulagi á prestþjón-
ustubókum sem innleiða átti á ís-
landi frá og með 1. des. 1816. Biskup
fyrirskipaði að hver prestur skyldi
færa nöfn sóknarbarna sinna og
ýmsar upplýsingar um þau fremst í
hinar nýju prestþjónustubækur. Hér
var um að ræða nöfn sóknarbarn-
anna, stöðu, aldur og fæðingarstað.
Ætlunin var að miða manntalið við 1.
des. 1816 en mikill misbrestur varð
á að það væri tekið þá. Víða var það
ekki tekið fyrr en 1817 eða 1818, eða
jafnvel enn síðar. Yfirvöld fengu
engar skýrslur um þetta fólkstal og
það var einungis varðveitt í prest-
þjónustubókunum.2
Augljóst er að ekki er hægt að
setja þetta manntal á neinn hátt á
bekk með aðalmanntölum og þeim
mun síður sem margar prestþjónustu-
bókanna hafa glatast í gegnum tíð-
ina og manntalið er því alls ekki
heilt lengur. Þetta manntal sem
kennt er við 1816 er í raun eins og
hvert annað sóknarmanntal. Á þess-
um tíma áttu prestar að taka árlegt
manntal, sóknarmanntal, hver í
sinni sókn og færa inn í sérstaka
bók, sóknarmanntalsbók. Þetta
manntal sem átti að taka 1816 hefur
aðeins eitt fram yfir sóknarmanntöl
þess tíma: fæðingardálkinn. Prest-
arnir útfylltu þennan dálk þó ekki
alltaf samviskusamlega og vantar
fæðingarstað fólks í sumum sóknum.
Víkjum þá að útgáfu manntalsins.
Eins og áður er sagt er það allmjög
skörðótt og ákvað útgefandi þess,
Ættfræðifélagið, á sínum tíma að
fylla skörðin með því að endurgera
manntöl í sóknum þar sem fólkstal-
ið vantaði. Seinna var horfið frá því
og fremur notuð sóknarmanntöl frá
nálægum árum. Má deila um ágæti
þess að endurgera fólkstölin og álít
ég það heldur vafasamt.
Fyrir tilviljun fór ég að bera saman
SAGNIR 107