Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 27

Minningar og goðsagnir um siðari heímsstyrjöldina í Danmörfcu
stoltu, sundurleitu og drottnunargjömu stórríkja í kring, svo sem
Þýskalands og Rússlands.ív
Þessi sjálfsmynd Dana fer vel saman við stöðu Danmerkur í Evrópu
og þá stefhu sem landið tók í síðari heimsstyijöld. Þegar þýskir herir
réðust inn í Danmörku 9. apríl 1940 gáfust Danir upp samdægurs enda
mátti danski herinn sín lítils gegn þeim þýska.' I Danmörku var litið á
hemámið sem glæpsamlegt brot nasistastjómarinnar á hlutleysi
landsins. Þó væri samvinna með hemámsliðinu eina leiðin til þess að
Danir litu á land sitt sem friðsamt,
mannúðlegt og einsleitt þjóðríki, sem
andstæðu hinna stoltu, sundurleitu og
drottnunargjörnu stórríkja í kring, svo
sem Þýskalands og Rússlands.
komast hjá Gestapo-ríki og þeirri eyðileggingu og þjáningum sem það
hefði í för með sér.vi Þjóðverjar leituðust við að gera Danmörku að
einhvers konar „fyrirmyndarleppríki" („model-protectorate")” og
skiptu sér lítið af innanlandsmálum Danmerkur. Þar sem lítil sem engin
átök áttu sér stað milli danskra og þýskra heija, var hemámi Danmerkur
ekki lýst sem „stríðsverknaði heldur (...) hernámi samkvæmt
sáttmála“.vii' Á hemámsdeginum höföu Þýskaland og danska stjómin
gert með sér sáttmála um að Danmörk yrði svæði undir vemd
Þýskalands („protectorate"). Þrátt fyrir hemámið héldu danska stjómin
og danskar stjómsýslustofhanir - þar með taldir dómstólar, lögregla og
her-áfram störfum, allt ffam á síðari hluta árs 1943. “ í Danmörku var
aldrei beitt sömu hörku og stjómsemi og tíðkaðist í flestum öðmm
löndum sem Þýskaland hertók.
Þannig komst Danmörk nánast átakalaust frá síðari
heimsstyijöldinni. Átakaleysið þjónaði bæði hagsmunum Danmerkur
og hagsmunum þýsku stríðsvélarinnar, þar eð Þjóðverjar fengu
mikilvæg aðföng (aðallega matvæli) frá Danmörku án þess að þurfa að
binda þar umtalsverðan herafla. Winston Churchill kallaði landið
„Kanarífugl Hitlers“x og eftir stríð var það síður en svo ljóst hvort
Danmörk ætti frekar heima í hinum „seka“ hópi Þjóðverja og
bandamanna þeirra eða í sigurliðinu. Það var því brýn nauðsyn fyrir
Dani að byggja upp jákvæða ímynd landsins. Líkt og í Hollandi og
Winston Churchill kallaði landið
„Kanarífugl Hitlers" og eftir stríð var
það síður en svo Ijóst hvort Danmörk
ætti frekar heima í hinum „seka" hópi
Þjóðverja og bandamanna þeirra eða í
sigurliðinu.
Frakklandi gegndi andspymuhreyfingin lykilhlutverki í þessari
ímyndamppbyggingu. Danska andspymuhreyfmgin var hvorki
fjölmenn né einörð í baráttu sinni gegn hemámsliðinu. Hún náði aldrei
að valda Þjóðverjum vemlegum óþægindum eða hafa afgerandi áhrif á
birgðaflutninga þeirra frá Danmörku.” Tilvist hennar var samt sem áður
sönnun þess að einhver hluti Dana heföi verið andsnúinn hemámsliðinu
og reiðubúinn til að berjast gegn því. Umfang og mikilvægi
andspymunnar hefur gjama verið ýkt og látið líta svo út sem
andspymuhreyfmgin hafi endurspeglað neikvæða afstöðu meirihluta
þjóðarinnar til þýska hemámsliðsins,“ þótt raunveruleikinn hafi verið
allur annar. Danski sagnfræðingurinn Paul Hammerich lýsti því svo að
á hemámsárunum hafi 98% Dana verið hinn þögli meirihluti, 1% í
andspymuhreyfingunni og 1% nasistar.“'
Einnig hefur verið gert mikið úr táknrænni andstöðu dansks
almennings sem til dæmis hafi birst í því að þýskir hermenn vora
hunsaðir í daglegu lífi. Danir klæddust gjaman bresku fánalitunum og
beittu Þjóðveija „sérkennilegri danskri tegund af lúmsku háði“.xiv
En tlortlaael Selr. (Tetnlng (ra llllnau>arlh. Engtand.l
Þjóðverjar voru oft hafðir að háði fyrir að hernema Danmörk.
Konungur Danmerkur, Kristján X., varð frægur fyrir að ríða daglega
um Kaupmannahöfh „til að leggja áherslu á áframhaldandi kröfu sína
um fullveldi þjóðarinnar“.xv Mýtur um hugrekki og réttsýni Kristjáns X.
era margar. Til dæmis á hann að hafa bragðist við kröfu þýska
hemámsliðsins um að gyðingar bæra gul armbönd með því að hóta því
að hann og öll konungsfjölskyldan myndu gera slíkt hið sama. Þannig
hafi hann gert Þjóðverjum þetta óframkvæmanlegt/"
Það var ekki nóg að blása upp affek andspymunnar og sýna ffam á
almenna andstöðu við nasismann. Danskt samfélag þurfti líka að takast
á við samvinnuna við Þjóðverja. Þetta var gert með því að refsa þeim
Dönum sem unnið höfðu með hemámsliðinu. Hér var gengið ffam af
hörku. Um 15.000 manns vora handteknir og dauðarefsingin, sem hafði
fyrir löngu verið aflögð í Danmörku, var tekin upp að nýju til að refsa
þessum „föðurlandssvikuram“.,vii Þannig var reynt að styrkja
fómarlambsímynd Danmerkur.™"
Þannig hélst grundvallarímynd Danmerkur sem ffiðelskandi og
mannúðlegrar þjóðar sem hafi orðið fyrir barðinu á hinu
hemaðarsinnaða Þýskalandi. Danska þjóðin hafi þraukað hemámsárin
óvirk og aðgerðalaus, þótt hatur og reiði í garð hemámsliðsins
kraumaði í hjarta hennar og brytist stundum út, t.d. í ágústuppþotunum
1943. Þetta nægði til þess að Danir væra ekki taldir til bandamanna
Þjóðveija en umfang síðari heimsstyijaldarinnar kraföist þess að allir
tækju afstöðu - þeir sem ekki börðust gegn nasismanum og glæpum
hans vora á vissan hátt samsekir. Sá atburður sem helst hefur verið
tekinn sem dæmi um virka andspymu Dana gegn stefhu Hitlers-
Þýskalands, er björgun gyðinga frá Danmörku til Svíþjóðar í október
árið 1943 þegar senda átti þá í útrýmingarbúðir í Þýskalandi.
BJÖRGUN DANSKRA GYÐINGA
Eins og áður segir starfaði danska ríkisstjómin áffam þrátt fyrir
hemám Þjóðveija allt fram í ágúst 1943 þegar hún sagði af sér. Andrew
Buckser telur orsökina fyrir afsögn ríkisstjómarinnar liggja í
stóraukinni starfsemi og skemmdarverkum dönsku
andspymuhreyflngarinnar samfara minnkandi virðingu þýska
hemámsliðsins fyrir vemdarsvæðissamningnum („protectorate-
agreement") milli Danmerkur og Þýskalands. Hans Kirchhoff segir:
„[Þjann 29. ágúst neyddist ríkisstjómin til að segja af sér í kjölfar
þjóðar-uppreisnar“.xix Herlög gengu nú í gildi í Danmörku og ekki leið
á löngu áður en farið var að skipuleggja handtöku danskra gyðinga og
brottfluming þeirra í útrýmingarbúðir." Fréttir af þessu ætlunarverki
hemámsliðsins spurðust hins vegar út og þegar það átti að koma til
Sagnir 2005 25