Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 61

Bamavemd á 19. öld
dómsyfirvaldinu, sem i þessu tilviki var Magnús Stephensen, fannst
fleiri ábyrgir en þau. Hann var harðorður í garð þeirra yfirvalda í
sveitinni sem áttu að hafa eftirlit með fjölskyldunni og sjá til þess að
foreldrar færu að lögum í uppeldi bama sinna. Um hreppstjórana hefur
Magnús efitirfarandi að segja í dómsorðum:
Því hefðu þessi laganna boðorð oftar verið fylt, betur og seinna
aðgætt... þá einber aðvömn hreppstjóra þar um skeði, en síðar
ekkert tillit, hversu henni var gegnt og hefði vanhirt böm og
bjargarlítil þá eigi látin lengur hjálparlaus eftir í Neðridal hefði
máske ei tilefni gefist til þinghalds um bana efni Brynjólfs
heitins...
Eitt af þeim laganna boðum sem hreppstjórar höfðu ekki uppfyllt
að mati Magnúsar var 8. gr. húsagatilskipunarinnar en hún greinir
nákvæmlega frá því hvemig foreldmm bar að haga uppeldi bama sinna
og eftirlit með uppeldinu áttu prestar „að hafa alvarlega tilsjón.“v
Hreppstjórar höfðu heldur ekki unnið samkvæmt 9. gr. en samkvæmt
henni bar þeim og prestinum að áminna foreldra, væri uppeldinu
ábótavant og bættu foreldrar ekki ráð sitt eftir áminningu áttu
„hreppstjóramir að taka bömin frá slíkum foreldmm.“"
FORTÍÐ OG NÚTÍÐ
A Islandi nútímans er það borgaraleg skylda að tilkynna illa
meðferð á bömum og stór hópur manna hefur það að atvinnu að gæta
hagsmuna bama í þeim tilvikum þegar foreldrar em taldir bregðast
bömum sínum. Ekki var um neitt slíkt að ræða í upphafi 19. aldar en
engu að síður vom lög í gildi sem hefðu getað komið í veg fyrir að böm
væm ofurseld illri meðferð í foreldrahúsum. Húsagatilskipunin tekur til
allra bama og gerir ráð fyrir foreldrum sem ekki búa yfir því
náttúmlega eðli að vemda afkvæmi sín eins og það var orðað hér áður.
Tilskipunin tekur líka til eftirlitsskyldu yfirvaldsins með bamauppeldi
og hefur að geyma refsiákvæði gagnvart þeim foreldmm sem bregðast.
„Tilskipun um húsagan á íslandi“ tók til fleiri þátta í heimilislífi
landsmanna eins og nafnið gefúr til kynna en ramminn sem er utan um
bamauppeldið er ekki langt frá lagaramma nútímabamavemdarlaga.
Ákjósanlegar uppeldisaðstæður em tilgreindar, tekið er fram hveijir
eiga að hafa efitirlit með því að eftir lögunum sé farið og hvemig
bregðast skuli við ef foreldrar brjóta lögin.
Áhersla á guösótta og kristilega
innrætingu er samofin lögunum í heild
sinni sem fjalla ekki aðeins um skyldur
foreldra gagnvart börnum heldur líka
hvernig húsbændur áttu aö aga
vinnufólk sitt.
í nútímasamfélagi velta fæstir foreldrar fyrir sér
bamavemdarlögum nema þeir sem af einhveijum ástæðum em taldir
hafa brotið þau og varla hafa hjónin í Neðridal mikið verið að velta
fyrir sér húsagatilskipunni.
GUÐSÓTTI OG KRISTILEG INNRÆTING
Hvemig uppeldi var það sem systkinin í Neðridal vom svikin um?
Ekki þótti ráð nema í tíma væri tekið og fyrstu greinar
húsagatilskipunarinnar leiðbeina því foreldmm um það hvemig hið
kristilega uppeldi hefst meðan bamið er enn í móðurkviði með því að
biðja guð um varðveislu baminu til handa. Þegar bamið var i heiminn
komið var rétt framkvæmd skímarinnar mikilvæg og síðan tóku við
bænir, faðirvorið og önnur kristileg uppfræðsla sem foreldrar áttu að
miða við aldur barnsins."1 Áhersla á guðsótta og kristilega innrætingu
er samofin lögunum í heild sinni sem fjalla ekki aðeins um skyldur
foreldra gagnvart bömum heldur líka hvemig húsbændur áttu að aga
vinnufólk sitt. Forsenda þess að hægt væri að halda uppi góðum aga var
hlýðni og hvemig foreldrar áttu að móta ungviðið í þeim efnum kemur
fram í 8. gr húsagatilskipunarinnar:
Fremji bömin nokkuð ósæmilegt, þá eiga foreldramir ekki eftir
hingað til brúkanlegum siðvana að láta of-mikið eftir þeim,
heldur straffa þau með alvarlegum orðum ... ellegar og so með
hendi og vendi eftir ásigkomulagi yfirsjónarinnar. Til þess eiga
foreldramir alltíð frá bamsbeini að venja þeirra böm til
lotningar í orðum, viðmóti og verkum við sig, þeirra yfirboðara
og eldra fólk. Ekki síður að þegja í annar[r]a og eldri nálægð,
þangað til á þau er yrt.
Síðan er vikið að þriðja þætti uppeldisins sem var vinnan og erfíðið.
Foreldrar áttu „að venja þeirra böm í ffá ungdómi við erfiði, fá þeim
fyrst lítið að gjöra, síðan frekara ... og kenna þeim eða láta kenna þeim
ærlegt hand-verk... hvar þau í framtíðinni kunni að vinna sér fóstur og
forsorga sig ærlega... ,“™i
Samkvæmt hugmyndafræði 21. aldar vora réttindi bama fótum
troðin í lagasetningu um uppeldi þeirra á 19. öld en samkvæmt þeirra
tíma hugmyndafræði var lögunum ætlað að tryggja öllum bömum gott
uppeldi sem síðar gerði þau fær um að sjá fyrir sér i ffamtíðinni.
PRESTURINN OG HREPPSTJÓRINN
Magnús Stephensen setti ofan í við hreppstjórana í tilefni
Neðridalsmálsins en prestamir höfðu líka bragðist skyldum sínum.
Þeim bar að koma á hvert heimili a.m.k. einu sinni á ári og gæta þess
að hið kristilega uppeldi bama væri eins og vera bar. Sekta mátti
foreldra ef þeir stóðu sig ekki i þeim efnum og peningar sem þannig
fengust áttu síðan að „víxlast til þeirra fátæku og mest þurfandi bama
undirvísunar." Prestar áttu líka að gæta þess að öll böm lærðu að lesa
og eftirlitsskylda þeirra með aðbúnaði bama fór vaxandi á 19. öld eins
og síðar verður fjallað um. Off er erfitt að greina á milli hvert var
hlutverk prestsins og hvert hreppstjórans en greinilega var reiknað með
náinni samvinnu þeirra á milli. Báðir áttu þeir að sjá til þess að böm
væra ekki alin upp í leti, sjálfræði og öðra vondu og báðir áttu þeir að
áminna foreldra en framkvæmdavaldið var þó í höndum hreppstjóra.
Kæmi í ljós að uppeldi bama væri ábótavant var það hreppstjórans að
„taka bömin ffá slíkum foreldram þá þau era 10 til 12 ára og setja þau
eitt ár eður lengur til eins skikkanlegs og vinnusams bónda í
sókninni....“x Samkvæmt þessari gr. húsagans höfðu yfirvöld heimild
til þess að taka böm frá þeim foreldram sem bragðust uppeldisskyldum
sínum, því markmiðið var að tryggja öllum bömum gott uppeldi
samkvæmt hugmyndafræði fyrri tíma um hvað bömum væri fyrir bestu.
Eftirlit og ffamkvæmd var í höndum presta og hreppstjóra og hlaut því
að mótast af persónu þeirra og ekki síst viðhorfúm þeirra til bama.
ÓEKTA* BARNIÐ GUÐMUNDUR
Árið 1813 kom annað mál úr V-Skaftafellssýslu fyrir landsyfírrétt í
dóm Magnúsar Stephensen er varðaði illa meðferð á bami. Ekki er hægt
að lesa úr heimildum hvort sömu hreppstjórar höfðu afskipti af
Guðmundi, en svo hét bamið, og bömum í Neðridal. Hafi svo verið
höfðu þeir sannarlega bætt ráð sitt. Guðmundur er sagður óekta sonur
Ólafs Sverrissonar en hans umsjá og eiginkonu hans Vigdísar
Ólafsdóttur. Drengurinn, sem var á fyrsta ári, var sveltur og orðin
Sklpti ekki máli hvort börnin lifðu eða
dóu, foreldrarnir voru dæmdir fyrir
atferli sitt, illa meðferð á börnum án
tillits til afleiðinga fyrir barnið sjálft.
Eitt barnslíf vó ekki þungt á vogarskál
19. aldar réttvísinnar.
hormagur þegar honum var „ráðstafað burtu ffá þessum foreldram á
betri stað til fósturs... Guðmundur braggaðist í fóstrinu og var vel
haldinn þegar honum var komið aftur til föðurhúsa nokkram mánuðum
síðar. Prestur og hreppstjórar létu ekki þar við sitja en héldu áfram að
Sagnir 2005 59