Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 35

Alþjóðlegir eða íslenskir?
íslandsbyggðar, þá Einar þveræing og Gissur Þorvaldsson. Einar sem
varðmann lands og þjóðar gegn erlendri ásælni og Gissur sem svikara
við þjóð sína. Hér er einn forsvarsmanna íslenskra kommúnista farinn
að nota fomaldararfmn til að brýna menn til samstöðu á grundvelli
þjóðemis. Kristinn stígur „gullaldarskrefið“ til fiills þegar hann tengir
sjálfstæði þjóðarinnar íyrr og síðar við glæstustu ífamfarir hennar í
atvinnuháttum og menningu."'
Rauði fáninn, málgagn ungra kommúnista, sló á svipaða strengi
árið 1936. í fyrsta tölublaði ársins skrifar Guðmundur B. Vigfusson
grein sem nefndist „Sósíalismi - Þjóðffelsi“. Þar segir hann íslenska
alþýðu geyma minningu manna sem börðust gegn erlendum yfirgangi.
Guðmundur nefnir þar „stór“ nöfh í sögunni, m.a. Jón biskup Arason,
Jón Sigurðsson og Fjölnismenn. Greinarhöfundur segir „engum efa
bundið, að sú hugsjón sem vakti fyrir þessum brautryðjendum í
sjálfstæðisbaráttu landsins, var fullkomið ffelsi fyrir fólkið og algert
sjálffæði um málefni þjóðarinnar.“““
I þriðja tölublaði Rauða fánans árið 1936 er grein (án tilgreinds
höfundar) sem nefnist „Arfur Jóns Sigurðssonar". Þar er ffelsishetjan,
Jón Sigurðsson, og barátta hans fyrir ffelsi og réttindum Islendinga
vegsömuð. Jón er sagður hafa tilheyrt stétt fijálslyndra borgara en
hnignandi borgarastétt samtímans troði á hugsjónum hans meðan hún
reyni að hagnýta sér nafh hans. Líkt og í grein Guðmundar B.
Vigfússonar má hér greina sterk einkenni þeirrar söguskoðunar að
„stórmenni“ leiði gang sögunnar. Auk þess er reynt að máta Jón
Sigurðsson við málstað kommúnista með að gera hann bæði að frelsis-
og alþýðuhetju."'"
Friðarboðskapur, andóf gegn fasisma og ekki síst áróður fyrir
samfylkingu eru áberandi í efni Rauða fánans árin 1936 og 1937. A
Islandi leiddi samfylkingarstefnan til þess að ffam komu hugmyndir
um sameiningu Alþýðuflokks og KFÍ. Þær hugmyndir urðu ekki að
veruleika en leiddu þó til þess að KFÍ sameinaðist hluta
Alþýðuflokksins og úr varð Sósíalistaflokkurinn.
LÝÐVELDISSTOFNUN ÁRIÐ 1944
Þann 17. júní 1944 var lýðveldi formlega stofnað á íslandi.
Vettvangur lýðveldisstofnunar var Þingvellir og í kjölfarið fylgdu mikil
hátíðahöld víða um land.
Samkvæmt sambandslögum íslands og Danmerkur frá árinu 1918
gat Alþingi, eða danska Ríkisþingið, krafist endurskoðunar laganna
árið 1940. Ef ekki væri gerður nýr samningur á næstu þremur árum eftir
það félli samband landanna niður, að uppfylltum nokkrum skilyrðmn.
Undir lok fjórða áratugarins var samþykkt á Alþingi að stefnt skyldi að
fullu sjálfstæði. Eftir hemám Danmerkur árið 1940 tóku íslendingar á
sig þær skyldur á stjóm landsins sem sambandslagasamningurinn hafði
áður lagt á Dani. Eftir nokkur átök innanlands varð niðurstaðan að
stofna lýðveldið árið 1944 og var tillaga þess efhis samþykkt með
miklum yfírburðum í þjóðaratkvæðagreiðslu í maí 1944.
VIÐHORF TIL LÝÐVELDISSTOFNUNAR
Árið 1938 leysti Sósíalistaflokkurinn KFÍ af hólmi. Þrátt fyrirþessa
breytingu verður hér eftir sem áður talað um íslenska kommúnista, til
að forðast mgling. Enda em hér í aðalhlutverki fyrrum forkólfar KFÍ.
Einar Olgeirsson taldi rikjasambandið við Dani hafa verið einskis
virði undir lokin en pólitíska og menningarlega sambandið við
Norðurlönd verið mikilvægt eftir sem áður. íslenskir kommúnistar vom
á móti konungssambandi af hugsjónaástæðum. Viðhorf þeirra til
sambandsins við Dani var því ekkert nýmæli við upphaf fimmta
áratugarins, því þegar KFÍ var stofnaður „var alger skilnaður við
Danmörku og konunginn á stefnuskrá hans.““lv Sama gilti um
Sósíalistaflokkinn.
í stofhskrá Sósíalistaflokksins var því lýst yfír að íslenska þjóðin
ætti „sjálfstæði sitt, menningu og öryggi undir þróun lýðræðis og friðar
°g undir varanlegum sigri sósíalismans á Islandi og í umheiminum.“
Sósíalistar álitu jafhffamt að „fullt ffelsi“ landsins fælist í yfirráðum
landsmanna yfir atvinnutækjum sínum og auðlindum. „Flokkurinn vill
því vemda það sjálfstæði, sem íslenzka þjóðin hefir öðlazt, fullkomna
það með myndun sjálfstæðs og fullvalda íslenzks lýðveldis og tryggja
það varanlega með fullum sigri sósíalismans.““v Sjá má að stofhun
íslensks lýðveldis var því aðeins álitið skref í stærri þróun í átt til
»ffelsunar“ íslendinga. í ljósi samtímaaðstæðna (stríðsins á Spáni og
Kommúnistaflokkur íslands heldur útifund í Templarasundi.
yfirvofandi Evrópustyijaldar) og alþjóðahyggju kommúnista var þvi
bætt við að hinn nýstofnaði Sósíalistaflokkur berðist fyrir
gagnkvæmum skilningi þjóða og jafnrétti þeirra á milli og fýrir
„alþjóðabandalagi sósíalistiskra lýðffjálsra þjóðfélaga.“xxv'
Þess var gætt í stofnskrá Sósíalistaflokksins að ganga ekki of langt
heldur miða stefnuna fyrst um sinn við það sem nærtækast var í
tengslum íslands við umheiminn, þ.e. sambandið við Dani. Vegna þessa
lagði Sósíalistaflokkurinn áherslu á „að íslendingar verði
stjómskipulega fullkomlega sjálfstæð þjóð, skilji að fullu við Dani
1943, taki sjálfir í hendur öll sín mál og stofni lýðveldi á fslandi.““vil
Flokkurinn lagði einnig áherslu á að landið yrði óháð öðmm, t.d. um
öflun matvæla, fjárhagslegt sjálfstæði þess gagnvart öðmm ríkjum yrði
tryggt og menningarlegt sjálfstæði varðveitt.
Þær þjóðir sem getið er um að æskilegt sé að hafa menningarlegt
samband við eru Norðurlandaþjóðimar, Sovétmenn, Bretar og
Bandaríkjamenn."vi“ Þær tvær síðastnefndu hefðu tæpast talist
æskilegar sambandsþjóðir á tímum KFÍ.
ÞJÓÐERNISHYGGJA Á ÍSLANDI
Þjóðemishyggja var alla 20. öldina (og hefiir verið fram til þessa
dags) áberandi þáttur í íslenskri stjómmálaumræðu og mörg dæmi em
um deilur þar sem þjóðemisrökum var beitt.
Ragnheiður Kristjánsdóttir segir að samkvæmt hugmyndum Marx
og Engels hafi valdapólitískar aðstæður ráðið því hvort
þjóðemishreyfing var talin æskileg eður ei. Þar með var boðið upp á
ákveðna tækifærismennsku vegna tengsla þjóðemisstefnu við
menningarleg landamæri sem samrýmdust ekki alþjóðahyggju
marxismans. Samkvæmt kenningunni bar íslenskum kommúnistum að
líta á þjóðemið sem hagnýtt tæki í stjómmálabaráttu. Það mátti þó ekki
verða of áberandi í áróðrinum þar sem hagsmunir Sovétríkjanna áttu að
vera í öndvegi."'*
Einar Olgeirsson hélt því líka fram aö
lítið mál hafi verið að samræma
alþjóðahyggju marxismans og
þjóðfrelsisbaráttuna. Kúgaðar þjóðir
væru kúgaðar af yfirstétt
valdaþjóðarinnar en ekki verkalýð
hennar sem berðist gegn sömu
valdastétt. Því væri samræming
vandalaus.
Svanur Kristjánsson telur túlkun kommúnista á íslenskum
þjóðemishugmyndum hafi fallið vel í kramið og aukið fylgi þeirra. Þeir
notuðu þjóðleg tákn og vísuðu til tungunnar, sögunnar og þjóðarinnar
en túlkuðu annars þjóðemisstefnu sína vítt."1 Einar Olgeirsson hélt því
líka fram að lítið mál hafi verið að samræma alþjóðahyggju
Sagnir2005 33