Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 64

Bamavemd á 19. öld
vandarhagga dæmdi rétturinn þau til betrunarhússvinnu í fjögur ár.""
Þegar Magnús Stephensen dæmdi í máli Brynjólfs í Neðridal 50
árum áður, kom ffam sú skoðun hans að ekki væri einungis við foreldra
að sakast, heldur bæru hreppstjórar einnig sök. Hefðu þeir unnið eins
og þeim bar, hefði aldrei þurft að kveða upp dóm um banamein
drengsins. Hann hikaði ekki við að kalla þá embættismenn til ábyrgðar
er áttu að gæta þess að foreldrar murkuðu ekki lífið úr bömum sínum.
Hvort einhverjir hreppstjórar og prestar fengu skammir bak við
Það er varla hægt að lesa annað út úr
þessum dómi en að það þyki sanna
sakleysi Sigurðar og Guðbjargar að hitt
„hyskið“ - sem hljóta að vera önnur
börn þeirra - skyldi halda lífi og því ein
af ástæðum þess að hæstiréttur taldi
þau sýkn saka.
tjöldin fyrir að bregðast seint við orðrómi um slæmt ástand á bænum
Miklaholti er ekki gott að segja en ekkert kemur fram í dómsskjölum
um að þeir hafi brugðist skyldum sínum með því að láta bömin eftir ein
og hjáparlaus eins og Magnús orðaði það 50 ámm áður. Dómarar í
Landsyfirrétti töldu sig heldur ekki þurfa að sanna sekt eða sakleysi í
málinu þar sem bæði Sigurður og Guðbjörg höfðu játað sekt sína.
HYSKIÐ SEM HÉLT LÍFI
Þremur ámm eftir dauða Guðbrands árið 1861 var málið tekið fyrir
í hæstarétti. í hæstarétti sátu dómarar sem höfðu aðra sýn en þeir sem
áður höfðu dæmt í málinu því niðurstaða þeirra var á þessa leið:
[SJakargögn, sem fram hafa komið við þessa málssókn, gefa
alls engan rétt til þess að álíta, að dauði Guðbrands
Sigurðssonar hafi hlotist af meðferð þeirri, er hann hafði sætt
hjá hinum ákærðu... Hæstiréttur þykist eigi sjá neitt sem geti
valdið því, að hin ákærðu sé höfð fyrir sökum, enda þótt
viðurværi það, er hinn framliðni hafði hjá foreldrum sínum,
kunni að hafa verið ónógt... því engin ástæða ertil þess að ætla,
að hjónin hafi haft í hyggju að gera mein syni sínum, og
viðurværi það sem hann hlaut var að minnsta kosti eigi neitt
annað né lakara en það sem hitt hyskið fékk; og því þykir eigi
gjöranda að gjöra neitt sérlegt úr þeirri játningu hinna ákærðu
að þau fyrir hirðuleysi sitt hafi verið völd að dauða sonar
síns."ia
Það er varla hægt að lesa annað út úr þessum dómi en að það þyki
sanna sakleysi Sigurðar og Guðbjargar að hitt „hyskið“ - sem hljóta að
vera önnur böm þeirra - skyldi halda lífí og því ein af ástæðum þess að
hæstiréttur taldi þau sýkn saka. En það sem er einnig athyglisvert við
dóminn er sú ákvörðun að gera ekkert úr játningu þeirra hjóna um að
þau væru völd að dauða drengsins.
Magnús Stephensen talaði um það sem brot á náttúrulegu eðli að
fara illa með afkvæmi sín en hann neitaði því ekki að til væru foreldrar
sem það gerðu. Dómarar í hæstarétti árið 1861 gerðu hins vegar ekki
ráð fyrir að foreldar fæm illa með böm sín að yfirlögðu ráði og tóku því
ekki mark á játningum í þá vem.
Húsagatilskipunin var aldrei formlega felld úr gildi en greinilega
er ekki stuðst við hana í dómum er varða böm þegar líða tekur á 19.
öldina og ekki er heldur hægt að merkja að hugmyndir Magnúsar
Stephensen um ábyrgð yfírvalda gagnvart bömum hafi fest rætur í
hugum manna, a.m.k. ekki þegar um var að ræða böm í foreldrahúsum.
LOKAORÐ
Þau dómsmál sem fjallað hefur verið um hér að framan eiga það
sameiginlegt að þau snúast um böm sem vom í umsjá foreldra sinna en
ekki ómaga sem settir höfðu verið niður hjá vandalausum. Ómagar
62 Sagnir 2005
vom samt sá hópur bama sem mestur gaumur var gefinn i lagasetningu
á 19. öld og þótti fyrirsjáanlegt að gæti orðið fyrir misbeitingu. Þetta
var ekki að ófyrirsynju því mál komu fyrir dómstóla vegna dauðsfalla
og illrar meðferðar á þeim hópi bama.
Böm eiga og hafa alltaf átt afkomu sina undir því fullorðna fólki
sem annast þau hvort heldur það em foreldrar eða aðrir. Lög um
bamavemd em lög sem heimila yfirvöldum afskipti af bömum og að
eftirlit sé með því að böm búi við þær aðstæður sem réttar þykja á
hverjum tíma. í dag er það lögboðin skylda kennara og annarra sem
vinna með böm að tilkynna misfellur á aðbúnaði þeirra, hlutverk sem
upphaflega var í höndum presta og hreppstjóra.
Ef ekki væri húsagatilskipunin og hugmyndir Magnúsar
Stephensen um skyldur hreppstjóra gagnvart bömum væri vart hægt að
skrifa grein með yfirskriftinni bamavemd á 19. öld. Magnús var nær
nútímanum en þeir sem sátu í dómarasætinu hálfri öld síðar og dæmdu
í máli Guðbrands. Reyndar er ekki mikið rannsakað hvemig afskiptum
presta og hreppstjóra af bömum var háttað en tvö mál, sem fjallað hefur
verið um hér að framan, sýna ffam á afskipti yfirvalda áður en bamið
dó drottni sínum.
Mál Kristínar Kristjánsdóttur úr Kjósinni komst í dómsbækur
vegna þess hve illa faðir hennar brást við afskiptum yfirvalda en
merkilegasta málið út ffá hugmyndum um bamavemd er þó mál
Guðmundar óekta bams. Prestur og hreppstjóri fylgdust með
Guðmundi og komu honum í burtu áður en það var um seinan líkt og
gerðist með Brynjólf og Guðbrand. En hvað beið Guðmundar í
ffamtíðinni sem niðursetnings er hins vegar önnur saga.
TILVÍSANIR
i Landsyfirrjettardómar og hœstarjettardómar í íslenzkum málum I. Reykjavík, 1916-1918,
bls. 350.
ii Lovsamling for Island II. Kjöbenhavn, 1853, bls. 566.
iii Landsyfirrjettardómar og hœstarjettardómar i islenzkum málum I, bls. 351.
iv Sama heimild, bls. 349.
v Alþingisbœkur íslands XIII. Reykjavík, 1973, bls. 568.
vi Sama heimild, bls. 568.
vii Sama heimild, bls. 563-565.
viii Sama heimild, bls. 567-568.
ix Sama heimild, bls. 538.
x Sama heimild, bls. 568.
xi Landsyfirrjettardómar og hœstarjettardómar I, bls. 413.
xii Sama heimild, bls. 413-415.
xiii Félagsmálin á íslandi. Saga Alþingis. Reykjavík, 1973, bls. 151.
xiv Lovsamlingfor Island VII. Kjöbenhavn, 1857, bls. 316.
xv Landsyfirrjettardómar og hœstarjettardómar VI. Reykjavík, 1946-1950, bls. 170.
xvi Lovsamlingfor Island X. Kjöbenhavn, 1861, bls. 428.
xvii Sama heimild, bls. 428.
xviii Tiðindi um Stjórnarmálefni íslands. Kaupmannahöfn, 1875, bls. 399.
xix Sama heimild, bls. 400.
xx Landsyfirréttardómar og Hœstaréttardómar VIII. Reykjavík, 1959, bls. 237.
xxi Sama heimild, bls. 237.
xxii Sama heimild, bls. 239-241.
xxiii Sama heimild, bls. 400-401.
*Óekta voru þau böm sem ekki vom hjónabandsböm.