Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 15

Andleg úrkynjun?
þjóðarinnar.1 Talið var nauðsynlegt að kenna íslendingum gott að meta,
ekki dygði að senda einungis út það efni sem fólk vildi helst heyra
heldur ætti að kynna „æðri” menningu fyrir fjöldatium. Vilhjálmur Þ.
Gíslason, útvarpsstjóri, sagði árið 1954 að stærsti tónlistarskóli
landsins væri Ríkisútvarpið."
Harmónikkutónlist og karlakórasöngur
voru langsamlega vinsælust- þessi
tónlist var álitin afar þjóöleg en um
leið talin til „óæöri“ tónlistar.
Tímaritið Útvarpstiðindi stóð fyrir vinsældakosningu um áramótin
1942/1943 og úrslitin komu ekki á óvart. Harmónikkutónlist og
karlakórasöngur voru langsamlega vinsælust- þessi tónlist var álitin
afar þjóðleg en um leið talin til „óæðri” tónlistar. Af þessu tilefni var
ritað í Útvarpstíðindi að „uppeldi þjóðarinnar í þessum efnum hefur
verið mjög vanrækt og ber því að vinna markvisst að aukinni
tónlistarmenningu með þjóðinni”."1 Einnig var kvartað undan ónógu
eftirliti sem gæti leitt fólk af réttri leið.iv Af þessum ummælum má sjá
að hugmyndin um Ríkisútvarpið sem skóla eða uppeldismiðstöð átti
hljómgrunn utan við æðstu embætti.
Dagskrá útvarpsins miðaði, eins og áður sagði, ekki að þvi að senda
út það sem fólk vildi helst heyra heldur frekar að spila stórvirki
tónlistarsögunnar og kynna það nýjasta utan úr heimi. Það þarf því ekki
að koma á óvart að margir væru óánægðir með útvarpið og að slíkt
kæmi í ljós i opinberum skrifum. í áðumefhdri könnun sögðust 69,7%
svarenda ekki vera ánægðir með útvarpið og gefur það nokkra
vísbendingu um hug fólks, þótt úrtakið hafi ekki verið fullkomið.v
í upphafi sjötta áratugarins hafði ekki mikið breyst í þessum efnum,
útvarpið var enn mikið gagnrýnt fyrir hversu mikið gert væri úr
sinfóníum og ópemm en lítið úr þjóðlegri tónlist - og þá aðallega
kórsöngnum. Einnig gætti nokkurrar gagnrýni og gremju vegna
djasstónlistar sem spiluð var í útvarpinu. Gagnrýnin var mikið til á
þjóðemislegum nótum og einkenndist af þeirri kröfu að auka hlut
íslenskrar tónlistar í útvarpinu. Siguringi E. Hjörleifsson skrifar til
dæmis að „stórveldasöngvar geta verið góðir en þeir em ekki lítilli þjóð
boðberar þess lífsneista og andlega vaxtannagns, sem örvar
sjálfsvitund hennar og gefur henni tilvemrétt.”1' í augum Siguringa og
annarra snérist lagaval útvarpsins þannig ekki aðeins um hvort fólki
líkaði tónlistin eða ekki, heldur var sjálfur tilvemréttur þjóðarinnar
dreginn í efa þegar innlend tónlist fékk ekki meira vægi en raun bar
vitni. Þessi þjóðemislegi tónn í gagnrýninni tengdist svo því viðhorfi til
útvarpsins að það væri uppeldis- og fræðslutæki og því bæri sem slíku
að huga vel að varðveislu þjóðlegs „lífsneista" og þjóðlegra gilda.
Þar sé jafnvel aö finna allt „niður í
leirugustu dægurlög og klæmnasta
jazz“ og fyrir því sé „hinn létti en holli
kór- og sönglagastíll, sem hér var
búinn aö festa rætur, algerlega aö
víkja.“
Björgvin Guðmundsson, tónskáld, gafút lítinn bækling sem er allur
á sömu nótunum og skrif Siguringa en Björgvin segir óánægju með
útvarpið fara vaxandi og þá sérstaklega hjá þeim sem taka „tónflutning
útvarpsins alvarlega ffá þjóðemis- og menningarlegu sjónarmiði, eins
og vera ber.“ vii Björgvin var afar ósáttur við hlut íslenskrar tónlistar í
útvarpsdagskránni og sakaði útvarpið um að halda því að „þjóðinni, að
engin íslenzk tónskáld séu til.“ en það kann að stafa að einhverju leyti
af því að verk Björgvins sjálfs hlutu ekki náð fyrir eyrum
tónlistarráðunauta Ríkisútvarpsins.viii
Björgvin hefur þó út á fleira að setja hjá útvarpinu en að hann og
kollegar hans komist ekki að og fer stómm orðum um hverslags
Jazzkvartett á tónleikum í Austurbæjarbíó 1954.
lágmenning ómi á öldum ljósvakans. Þar sé jafnvel að finna allt „niður
í leimgustu dægurlög og klæmnasta jazz“ og fyrir því sé „hinn létti en
holli kór- og sönglagastíll, sem hér var búinn að festa rætur, algerlega
að víkja.““ Þjóðemis- og varðveislurök Björgvins em sérstaklega
athyglisverð í ljós þess að aðeins örfáum mánuðum síðar var
Keflavíkurútvarpið komið í loftið og erlend dægurlög og djasstónlist
flæddi yfir þá sem heyra vildu án þess að „tónlistarskóli" landsmanna
gæti þar neinu um breytt. Tveimur ámm síðar er Ríkisútvarpið enn
gagnrýnt vegna skorts á íslenskum lögum
því að „íslenzk ljóð og tónar ... hljóta flestu fremur að finna
bergmál í íslenzkri þjóðarsál. Svo hefir það verið og mun verða,
nema andleg úrkynjun og vesældarleg múgmenska verði
íslenzkri þjóðarvitund og heilbrigðum þjóðarmetnaði
yfirsterkari/
„SJÁLFSTÆÐISÞROT“?
Ef þau dægur- og djasslög sem heyrðust í Ríkisútvarpinu ógnuðu
„þjóðarmetnaðinum" og ýttu undir múgmennsku, koma viðbrögðin við
Keflavíkurútvarpi bandaríska hersins kannski ekki svo mjög á óvart. En
viðbrögðin vom hörð og létu ekki bíða eftir sér. Þingsályktunartillaga
sósíalista um stöðvun útsendinga útvarpsins kom fram örfáum dögum
eftir að þær hófust en rökin vom annars vegar þjóðemisleg og var þar
vísað til fomritanna og hins vegar siðferðileg en þá var vísað til
hegðunar hermanna í stríðinu og „ástandsins“.”
Dagskrá Keflavíkurútvarpsins var til
dæmis, aö mati Jónasar Árnasonar
þingmanns, „menningarfjandsamlegur
og siðspillandi sori“ sem mótar
„andlegt viðhorf stórs hluta íslenzkrar
æsku.“
Áður en Keflavíkurútvarpið hóf útsendingar kom fram gagnrýni á
bandaríska herinn sem átti mjög vel við útvarpssendingar hans. Þá vom
Islendingar hvattir til að vernda innlenda menningu gagnvart
„skrílmenningu ameríska mammonsríkisins".”1 Á Alþingi var svipað
orðalag notað og hermönnunum líkt við pest sem heijaði á ungar
stúlkur og stöðva yrði útvarpsrekstur hersins sem sóttvamarráðstöfun
gegn þessari pest.xiu Árið 1952 var útvarpsmálið aftur lagt fram af
sósíalistum og nokkuð lagt upp úr dansauglýsingum
Keflavíkurútvarpsins en slíkar auglýsingar vom ekki leyfðar í
Ríkisútvarpinu - sem færði þjóðina nær því að vera „siðferðislega
hólpin“ að mati flutningsmanna.xiv Ríkisútvarpið hafði þannig stigið
stórt skref til bætts siðferðis og minnti um leið á að íslendingar væm
sjálfstæð menningarþjóð en sama var ekki að segja um hina
útvarpsstöðina sem rekin væri í landinu. Dagskrá Keflavíkurútvarpsins
Sagnir 2005 13