Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 99

Umsögn um 24. árgang Sagna
einhvem hátt. Var kotið í hans sveit þegar hann var sýslumaður? Bar
hann einhvem tímann að garði þama? Um þetta er ómögulegt að segja
því upplýsingar um ljósmyndir á forsíðu vantar í ritið. En þess ber þó
að geta hér að ritstjórar Sagna, Hannes Þór Hilmisson og Jón Þór
Pétursson, hafa greinilega litið svo á að allir þekktu Hannes Hafstein,
einkum á hátíðarárinu 2004, og með þessari glæsilegu ímynd af fyrsta
ráðherra okkar íslendinga hafa tvímenningamir lagt sitt lóð á
vogarskálamar til að halda naíhi hans á lofii í þjóðarvitundinni.
Heimastjómamefnd hins opinbera hefði varla gert betur.
Og áfram er Hannes í sviðsljósinu þegar ritinu er flett. Á fyrstu
innsíðu birtist aftur myndin af íslandsráðherranum og styttan góða við
Stjómarráðið. Kotsljósmyndin er meira að segja horfin núna og eftir
stendur hann einn, Hannes Hafstein, fyrsti ráðherrann okkar,
listaskáldið og nokkurs konar arftaki Jóns Sigurðssonar í
sjálfstæðisbaráttunni eins og haldið hefur verið fram. í ritstjóraspjalli
Hannesar Amar og Jóns Þórs er svo gefið til kynna hvers vegna
Hannesi er gert svo hátt undir höfði í Sögnum: „Á þessu ári em hundrað
ár síðan íslendingar fengu heimastjóm og íslenskan ráðherra. Af því
tilefni birtum við grein eftir Önnu Agnarsdóttur sagnfræðing um
Hannes Hafstein ráðherra og Klemens Jónsson landritara" (bls. 5). Sú
áhersla, sem ritstjóramir leggja á Hannes, sést einnig í því að þetta er
eina grein heftisins, sem er nefnd sérstaklega á nafn í ritstjóraspjallinu.
Því undarlegri er upphafning fyrsta
ráðherrans á íslandi í Ijósi þess að
annar ritstjórinn, Jón Þór Pétursson,
gagnrýndi síðar í ræðu og riti nokkuð
harkalega allt umstangið í kringum
Hannes Hafstein og
heimastjórnarafmælið.
Eflaust var við hæfi að minnast aldarafmælis heimastjómar svo
veglega og má til dæmis nefha að árið 1998 vom Sagnir að miklu leyti
helgaðar 80 ára fullveldisafmæli íslands. Auk þess á alls ekkert að gera
lítið úr því að Hannes Hafstein var á margan hátt einstæður maður og
saga hans öll i frásögur færandi. Óneitanlega stingur þessi ofuráhersla
á Hannes samt nokkuð í stúf við þá strauma sem virðast jafnvel vera
ríkjandi meðal sumra ungra sagnfræðinga og sagnfræðinema; sem sé að
„pólitísk höfðingjasaga“ sé gamaldags valdatæki hinna ráðandi afla í
þjóðfélaginu. Því undarlegri er upphafning fyrsta ráðherrans á íslandi í
ljósi þess að annar ritstjórinn, Jón Þór Pétursson, gagnrýndi síðar í ræðu
og riti nokkuð harkalega allt umstangið í kringum Hannes Hafstein og
heimastjómarafmælið.
ALLSKONAR SÖGUR
Nóg um þetta og lítum nú á önnur efhistök. Sem fyrr em Sagnir
metnaðarfullt rit, vandað og vel unnið að flestu leyti. í þessu hefti em
11 greinar, viðtöl við tvo sagnfræðinga og loks umsögn um 23. árgang
Sagna. Greinamar em allar nema tvær byggðar á BA-ritgerðum
höfunda og í ritstjóraspjalli er bent á að þær falli undir ýmsar
undirgreinar sagnfræðinnar; stjómmálasögu, byggðasögu, kvennasögu,
félagssögu og einsögu. Athygli vekur að greinamar fjalla allar utan ein
um fólk og atburði á 19. og 20. öld. Þeim virðist ekki raðað í neinni
sérstakri röð - enda líklega engin ástæða til þess - nema hvað þær þrjár
greinar, sem em yfírlýstar „einsögur", koma í lok heftisins. Umfjöllun
um einstakar greinar hefst hér á þeirri fyrstu og verður svo haldið áfram
koll af kolli.
GÖFUGUR UPPRUNI
Öm Guðnason fjallar um „hinn göfuga uppruna Islendinga“ í
ffóðlegri grein. Henni svipar nokkuð til fyrri rannsókna um þetta efni
(til dæmis má nefna skrif Guðmundar Hálfdanarsonar, Sigríðar
Matthíasdóttur og Unnar Bimu Karlsdóttur í því sambandi) og
niðurstaða Amar kemur ekki á óvart: „Hugmyndin um hinn göfuga
uppmna íslendinga verður því að skoðast sem mýta sem var búin til
beinlínis í þeim pólitíska tilgangi að efla þjóðemiskennd og stuðla að
því að þjappa þjóðinni saman" (bls. 10). Eitt verður að nefna hér sem
tmflar lesandann, bæði í þessari grein og síðar: Langar tilvitnanir em
hvorki inndregnar né auðkenndar á neinn hátt og verður þetta að teljast
dálítið bagalegt. Stundum er meira að segja erfitt að sjá hvort
tilvitnunin er bein eða ekki.
Eitt verður að nefna hér sem truflar
lesandann, bæði í þessari grein og
síðar: Langar tilvitnanir eru hvorki
inndregnar né auðkenndar á neinn
hátt og verður þetta að teljast dálítið
bagalegt.
UMRÆÐUR UM YFIRLIT
Næst er röðin komin að viðtölum við tvo sagnfræðinga, Gunnar Þór
Bjamason og Lám Magnúsardóttur. Fyrirspyijendur lögðu mesta
áherslu á að fá ffam skoðanir þeirra á kostum og göllum yfirlitsrita í
sagnffæði. Gunnar Þór bendir á að mörgum nemendum í sagnfræðiskor
þyki sem þeir séu að fara „sama hringinn í þriðja sinn“ þegar þeir sitji
yfirlitskúrsa um mannkynssögu og Islandssögu. Hann varpar þess
vegna ffam þeirri brýnu spumingu „hvort nauðsyn sé [svo] að halda
áffam tímabilaskiptri yfirlitskennslu í háskólanámi." Um þetta hafa
verið nokkrar umræður síðastliðin misseri og verður manni til að
mynda hugsað til skemmtilegs málþings sem ritstjóm Sagna stóð fyrir
í samvinnu við Sagnfræðingafélag íslands vorið 2004. En þó er eins og
óánægjan með núverandi fyrirkomulag sé ekki það mikil að þeir sem
helst eiga hlut að máli - kennarar og nemendur við sagnffæðiskor -
beinlinis krefjist breytinga. Áffam verður því væntanlega haldið að
reyna að fara samviskusamlega yfir það sem gerðist helst ffá I-IV (ffá
upphafi til okkar daga) hjá mannkyninu öllu annars vegar og hins vegar
á íslandi og annars staðar á Norðurlöndum.
Lára Magnúsardóttir bendir líka á í viðtalinu í Sögnum að
yfirlitssagnfræði geti verið góð til síns brúks því hún geti veitt
nauðsynlega yfirsýn. Undir það má auðvitað taka. Þeir, sem finna
yfirlitshugsun í sagnfræði allt til foráttu, virðast ekki reiðubúnir að
skilja að stundum verða menn að geta séð skóginn fyrir trjánum og að
menn geta ekki áttað sig nógu vel á eðli hins einstaka nema með því að
geta sett það í samhengi. Viðtölin tvö í Sögnum em þörf viðbót við
þessa umræðu um kosti og galla yfirlitsrita í sagnffæði.
FULLVELDI í HÆTTU?
Á eftir viðtölunum kemur traust, skilmerkileg og varkár frásögn
Hugrúnar Aspar Reynisdóttur um aðdraganda þess að ísland gekk í
Fríverslunarsamtök Evrópu, EFTA, árið 1970. Þetta er hefðbundin
stjómmála- og hagsaga um merkan þátt í sögu landsins. Hugrún rekur
hana skilmerkilega og styðst fyrst og fremst við vel valdar
frumheimildir á Þjóðskjalasafhi íslands. Engin ástæða er til að finna að
efnistökum í greininni en þó má nefna að höfundurinn hefði að mínu
mati mátt vera ályktunargjamari og taka skýrari afstöðu til þeirra
upplýsinga sem dregnar em fram. Til dæmis vitnar Hugrún í
vamaðarorð framsóknarmannsins Eysteins Jónssonar sem óttaðist að
aðild að EFTA gæti jafnvel leitt til þess að íslendingar héldu ekki
sjálfstæði sínu til lengdar. „Fullveldi íslensku þjóðarinnar í hættu?“ er
spurt í millifyrirsögn en svarið vantar í raun (þótt lesa megi milli
línanna að höfundur sé ekki sammála því að svo hafi verið). Einnig
vekur greinin upp þá spumingu hvort viðtöl við stjómmála- og
embættismenn, sem komu við sögu, hefðu komið að gagni. Oft er ekki
allt sagt í skjölunum og menn geta átt auðveldara með að tjá sig þegar
talsvert er um liðið frá þeim atburðum sem em til skoðunar.
GLEYMDAR KONUR OG MERK AFREK
Hrafnhildur Ragnarsdóttir skrifar þessu næst um „gleymda konu“,
kvenréttindaffömuðinn Ingu Lám Lámsdóttur og tímarit hennar, 19.
júní. Þetta er vel unnin grein, byggð á traustri heimildavinnu og ffóðleg
Sagnir 2005 97