Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 37

Alþjóðlegir eða íslenskir?
Brynjólfur Bjarnason
Það á hins vegar ekki við um erindi sem Brynjólfur hélt á
Ámesingamóti árið 1946.'“ Þar ræddi hann upplifun fólks á stöðum og
sagði svo: „Þama á ættjarðarástin sínar dýpstu rætur. Við elskum
ættjörðina vegna heilagra dóma bemskunnar, vegna málsins sem móðir
okkar talaði, vegna sagnanna og ævintýranna, sem hún sagði okkur“. I
kjölfarið lofar Brynjólfúr Jónas Hallgrímsson og klykkir svo út með að
segja: „Fátt hefur verið misnotað jafnherfilega af óvönduðum
stjómmálamönnum og ættjarðarástin. Ég get ekki hugsað mér öllu
siðlausara athæfi, einmitt vegna þess hvað þessi kennd á sér djúpar
rætur og er samtvinnuð því bezta í hverjum manni.“liö í þessu erindi
Brynjólfs, sem og víðar í skrifum hans, má greina fortíðarþrá og
nauðsyn þess að byggja bjarta framtíð á því besta úr fortíðinni. Áþekka
skoðun höfðu margir þjóðemissinnar fyrr á öldinni, ekki síst Jón
Aðils.liv
Rúmu ári eftir íyrrgreinda ræðu Brynjólfs að Þrastalundi (sumarið
1940) höfðu veður skipast þannig að Bandaríkjamenn höfðu tekið við
hersetu íslands. Af því tilefni sagði Brynjólfur í þingræðu 9. júlí 1941
að „særður þjóðarmetnaður" mætti ekki beinast gegn erlendum
hermönnum sem landsmenn ættu engar sakir við. Slíkt gagnist aðeins
andstæðingum alþýðunnar. „Við viljum lifa í friði við allar þjóðir, og
stefna okkar sósíalista er bræðralag alþýðunnar í öllum löndum.
Baráttan fyrir frelsi íslenzku smáþjóðarinnar er óhugsandi nema í
bandalagi við frelsisbaráttu fólksins í öðrum löndum." Og hann bætir
við: „Þeir munu reynast beztu íslendingamir, sem hafa hina sósíalísku
alþjóðahyggju að leiðarvísi í allri sinni framkomu.“lv Hér gefur
Brynjólfur uppskrift að íslendingi sem hann telur bestan, þ.e.
sósíalískan alþjóðahyggjumann, trúan ættjörð sinni og með
>»þjóðarmetnað“.
SJÁLFSTÆÐISBARÁTTA EFTIR
SJÁLFSTÆÐISBARÁTTU
Sósíalistar vora hlynntir lýðveldisstofnun strax árið 1942.
Minnihlutastjóm Ólafs Thors, sem þá sat, leitaði hófanna um það en
ákvað að bíða. í yfirlýsingu frá Sósíalistaflokknum það ár var hvatt til
tafarlausrar lýðveldisstofnunar og vísað til eindregins vilja þjóðarinnar
°g réttar til þessa. Stuðningi flokksins var heitið þótt málið kynni að
dragast.1"
Þegar nær dró lýðveldisstofnun má greina áherslubreytingu hjá
Brynjólfi Bjamasyni. í ræðu á þingi Sósíalistaflokksins árið 1942 er
hann að velta fyrir sér stöðu íslands að lokinni heimsstyrjöld.
Brynjólfur segir: „Þjóðin þarf áreiðanlega að taka á öllu, sem hún á til,
t'l þess að halda sjálfstæði sínu, og við þurfum að afla okkur
bandamanna í þeirri sjálfstæðisbaráttu, sem við eigum þá fyrir
höndum.“'vii Líkt og ýmsir skoðanabræður hans sá Brynjólfur
lýðveldisstofnunina ekki sem lokaáfanga á ferð íslendinga til ffelsis og
sjálfstæðis heldur sem skref í þá átt.
I þessu ljósi skjóta skökku við upphafsorð Brynjólfs í ávarpi í
Þjóðviljanum, 17. júní 1944. Þar gleðst hann yfír því að náð hafi verið
„langþráðu lokatakmarki“ eftir aldalanga baráttu. Hann fagnar
innlendri stjóm, innlendum þjóðhöfðingja, sjálfsforræði þjóðarinnar og
viðurkenningu voldugra ríkja og telur mikilsvert að þjóðin hafí aldrei
verið eins sammála um neina stjórnmálaákvörðun. Einhverjar
efasemdir læðast þó að því Brynjólfur spyr að endingu hvort baráttunni
sé lokið og vísar til stríðsins og hemámsins.'™
í ræðu 1. desember 1944 virðist allur vafí horfmn úr huga
Brynjólfs. Þar staðhæfir hann að sjálfstæðisbaráttunni sé ekki lokið."*
Hann tekur þannig ótvírætt undir með Einari Olgeirssyni sem sagði í
grein í Rétti árið 1940 að baráttan myndi halda áfram. Hún myndi taka
að snúast um viðhald íslensks þjóðemis, með eflingu og fegrun
menningar þjóðarinnar og baráttu fyrir pólitísku, atvinnu- og
fjárhagslegu sjálfstæði hennar.‘x
TILVERUBARÁTTA?
Hvers vegna lögðu íslenskir kommúnistar áherslu á
þjóðemiskennd? Líklega gerðu þeir sér snemma grein fyrir því að til að
ná fótfestu og komast til áhrifa, yrðu þeir að höfða til breiðs hóps. Þetta
togaðist á við að halda sterkum tengslum við Komintem, hlíta leiðsögn
þess og halda uppi aga og festu innan hreyfmgarinnar. Komintem
reyndi að leggja áherslu á „rétta línu“ í KFÍ við stofnun hans en ýmsir
meðal islenskra kommúnista hölluðust ffernur að því að beita þeim
aðferðum sem vel höfðu reynst.‘xi
Skortur á ræktun þjóðemisvitundar í kenningum marxista og
hugmyndum Komintem kom ekki í veg fyrir að sumir
kommúnistaflokkar, ekki síst sá íslenski, reyndu að höfða til
þjóðemiskenndar landa sinna.‘xii Marxistar álitu borgaralega
þjóðemisstefhu vera kúgunartæki borgarastéttar á alþýðu og á þeim
forsendum mótmæltu þeir Alþingishátíðinni. Þeir reyndu því að setja
sína eigin þjóðemisbaráttu í samhengi við sjálfstæðisbaráttuna við
Dani.lxiii Ef til vill töldu þeir að meginhluti verkalýðsins hallaðist ffernur
til þjóðemiskenndar en alheimsbyltingar kommúnismans og þvi álitið
að mikilvægt væri að spila effir þeirri stöðu og leggja áherslu á
þjóðemið?
Skortur á ræktun þjóöernisvitundar í
kenningum marxista og hugmyndum
Komintern kom ekki í veg fyrir að
sumir kommúnistaflokkar, ekki síst sá
íslenski, reyndu að höfða til
þjóðerniskenndar landa sinna.
Jón Ólafsson heldur því fram að eftir að íslenskir kommúnistar
höfðu mætt hatri og fyrirlitningu landa sinna, vegna griðasáttmála
Hitlers og Stalíns og innrásar Sovétmanna í Finnland, hafi þeir verið
litnir jákvæðari augum þegar Sovétmenn hófu þátttöku í styrjöldinni.
Þjóðemislegar röksemdir úr röðum íslenskra kommúnista verða
háværari og ákveðnari í upphafi fimmta áratugarins en áður varbliv Jón
telur það andstreymi sem forystumenn Sósíalistaflokksins urðu fýrir á
áranum 1939-1941 hafi lagt „granninn að þjóðlegri verkalýðsstefnu
sem átti eftir að ráða ferðinni um langt skeið.“‘xv
NIÐURLAG
Andóf kommúnista gegn Alþingishátíðinni árið 1930 kom
mestmegnis frá einum manni, Einari Olgeirssyni. Skrif hans um
Alþingishátíðina í Minningarhefti Réttar vora fyrst og síðast liður í
samtímastjómmálabaráttu, þótt í þeim sé mikið fjallað um söguna.
Framundan var uppgjör innan Alþýðuflokksins og samstarf forystu
hans við Sjálfstæðisflokk og Framsóknarflokk, flokka auðvalds og
stórbænda, gaf tilefni til að reiða til höggs. Skrif Einars era líka í
samræmi við andstöðu Komintem við borgaralega þjóðemisstefnu.
Sagnir 2005 35