Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 55

Forlög þfn hafa veríö mér mikið umhugsunarefni!
fremur hafa verið taldir myitda þá heild sem við köllum örlög;
fæðingu og afdrif fyrsta árið, möguleika fólks á að stofna til
fjölskyldu, félagslega stöðu á fullorðinsárum, landfrœðilegan
hreyfanleika og œvilengd. Allir fœddust þessir einstaklingar i
Oddasókn, Rangárvallasýslu, á fjórða áratug 19. aldar og tók
rannsóknin tillit til blóðbanda og mægða auk hefðbundnari breytna
á borð við stétt og kyn. Bæði var litið til áhrifa foreldra
einstaklinganna sjálfra og þeirra barna sem einstaklingarnir gátu af
sér. Reynt verður að gera greiit fyrir þvi hvar hópurinn fetaði i meint
fótspor jafnaldra sinna og hvar hann vék út af sporinu. Helstu
heimildir eru manntölin 1845, 1860, 1870, 1880 og 1890 auk
kirkjubóka Oddasóknar árin 1830 til 1839.“
FYRST ER AÐ FÆÐAST
Ungbamadauði á Islandi var um miðja 19. öldina með því mesta
sem gerðist innan Evrópu og mun algengari hér en annars staðar á
Norðurlöndum. Gífurlegur ungbamadauði á fyrri hluta 19. aldar hefur
löngum vakið furðu, svo mikla að sagnfræðingar hafa jafnvel velt því
fyrir sér hvort það sé mögulegt að atlæti íslenskra ungbama hafi
meðvitað verið slæmt í þeim tilgangi að takmarka fjölskyldustærð á
tímum þar sem getnaðarvamir vom óþekktar, eða með öðmm orðum
hvort böm hafí beinlínis þótt óvelkomin?ia Grundvallarspumingin,
hvað varðar örlög bamanna 247 sem fæddust í Oddasókn á fjórða
áratug 19. aldar, er því hverjar líkur þeirra á að lifa af fyrsta árið hafi
verið.
Heimilisfólk fyrir framan burstabæ á seinasta áratug 19. aldar.
Fræðimenn telja að á öðmm fjórðungi 19. aldar hafi rúmlega þriðja
hvert bam dáið á fyrsta ári. Að Móðuharðindaámnum undanskildum
einkennist þannig það tímabil sem Oddasóknarhópurinn er fæddur á af
einhverjum þeim mesta ungbamadauða sem gögn em til um.'v Sjálf
Rangárvallasýsla hefur þar að auki verið talin einkennast af sérstaklega
miklum ungbamadauða á landsvísu allt frarn á síðustu áratugi 19.
aldar.v í ljósi þessa kemur það á óvart að ungbamadauði innan
Oddasóknarhópsins er þegar að er gáð ekki jafnmikill og ætla mætti. Af
247 einstaklingum fæddum deyja 90 á fyrsta ári. Ætlaður
ungbamadauðivi á tímabilinu 1821-1840 er um 350 dauðsföll á hverjar
1000 fæðingar” en reiknað á sama hátt nemur hlutfallið innan
Oddasóknarhópsins ekki nema 364 dauðsfollum af þúsund fæðingum.
Er það mun nær meðaltalinu en ætla hefði mátt.
Þegar litið er á hvaða böm það em sem deyja á fyrsta ári virðist
fæðingarstétt,'™ og þar með efnahagsstaða foreldra, ekki hafa afgerandi
áhrif á lífslíkur og er það í samræmi við viðteknar hugmyndir þar að
lútandi." Sömuleiðis virðist það hvort böm em fædd í lausaleik eða em
ávöxtur heilags hjónabands ekki heldur hafa teljandi áhrif. Þegar
kynbundinn munur innan fæðingarstétta er skoðaður kemur hinsvegar
nokkuð mjög athyglisvert í ljós. Munurinn á kynbundnum dánarlíkum
innan Oddasóknarhópsins óháð stétt er 17,8% stúlkunum í hag, sem er
í samræmi við það sem vitað er um kynbundna dánartíðni í öðrum
Evrópulöndum á þessum tíma/ Kynbundinn munur innan þess hluta
hópsins sem fæddur er í bændastétt er hins vegar mun meiri eða rúm
42%, stúlkunum í hag. Líkumar á því að bændasynir lifi af fyrsta árið
em þannig mun minni en systra þeirra og mun minni en afkomulíkur
drengja innan hópsins almennt. Hvað bömum hjúanna viðvíkur snýr
dæmið hinsvegar þveröfugt við en þar em lífslíkur drengja mun betri en
lífslíkur stúlkna, nokkuð sem er í hæsta máta athyglisvert. Er munurinn
um 28% drengjunum í hag eða þveröfugt við það sem er talið eðlilegt.
Lítið er vitað um böm hjúa á 19. öld og er þvi án frekari rannsókna
ómögulegt að svara því hvort Oddasóknarhópurinn sé einstakt frávik
eða hvort við höfum hér dæmi um það hvemig meðaltalið getur falið
mikinn breytileika kynbundins munar á dánartíðni milli stétta.
Þegar ungbamadauði innan systkinahópa” er skoðaður kemur í ljós
að hann skiptist mjög ójafiit niður á fjölskyldur. Þótt það sé erfitt, án
útreikninga á staðalfráviki, að segja til um hversu mikill eða lítill
ungbamadauði þarf að vera til að hann teljist vera óvenjulegur þá er
greinilegt að ungbamadauðinn sneiðir alveg, eða svo til alveg, hjá
nokkmm systkinahópum á meðan aðrir verða afar illa úti. Af 27
systkinahópum em fimm þar sem annað hvort ekkert bam deyr eða
innan við sjötti hluti bamanna. Til viðbótar finnast hinsvegar átta
systkinahópar þar sem meira en helmingur bamanna deyr á fyrsta ári.
Miðað við að ungbamadauði meðal Oddasóknarhópsins nemur í heild
sinni liðlega 36% er ljóst að báðir hópamir hljóta að teljast óvenjulegir.
í sjálfu sér er ekki skrýtið að einstakir systkinahópar komi verr út
en aðrir hvað ungbamadauða varðar. Að þeir skuli vera svo margir er
hinsvegar athyglisvert. Til em tölur frá sama tíma um ungbamadauða í
Eyvindarhólasókn, sem er nágrannasókn Oddasóknar og sker sú
síðamefnda sig úr hvað ungbamadauða á þriðju og fjórðu viku ævinnar
varðar. A þessum vikum er ungbamadauði helmingi fátíðari í
Oddasókn en í Eyvindarhólasókn. Dánartíðni á þessu tímabili er í
rauninni líkari því sem við sjáum í Gullbringusýslu, Reykjavík og í
Þingeyjarsýslunum en þetta mynstur er einmitt rakið til aukins vægis
Þeir sem rannsakað hafa
ungbarnadauða á 19. öld eru þeirrar
skoðunar að hann hafi annars vegar
stafað af almennri vöntun á brjóstagjöf
og hins vegar af algerri vanþekkingu á
því hvaða fæða hentaði ungbörnum.
brjóstagjafar á þeim stöðum.“
Þeir sem rannsakað hafa ungbamadauða á 19. öld em þeirrar
skoðunar að hann hafi annars vegar stafað af almennri vöntim á
brjóstagjöf og hins vegar af algerri vanþekkingu á þvi hvaða fæða
hentaði ungbömum.x,ii Ennfremur er talið að bijóstagjöf hafi alls ekki
tíðkast í Rangárvallasýslu.”' En standist þessar fullyrðingar, hefði
ungbamadauðinn þá ekki átt að heija jafhar á Oddasóknarhópinn en
raun ber vitni? Er mögulegt að brjóstagjöf hafi alls ekki verið jafn
óþekkt í Rangárvallasýslu og haldið er fram í nýlegri doktorsritgerð”
um ungbamadauða á íslandi? Eða getur verið að það hafi ekki verið
næstum því jafn einhlítt og látið hefur verið að ungbömum hafi verið
gefin óhentug fæða? Þessum spumingum getum við að sjálfsögðu ekki
svarað. Hitt er þó ljóst að það að skoða Islandssöguna í ljósi meðaltala
er ekki til þess fallið að draga fram sérkenni fjölskyldna og
einstaklinga. Því er hætt við að slíkar aðferðir dugi ekki einar og sér til
að draga upp mynd af fyrirbæmm á borð við atlæti ungbama sem hlýtur
þrátt fyrir allt bæði að lúta duttlungum tilvemnnar og að vera mjög svo
háð venjum og gildum innan hverrar fjölskyldu og áhrifum
yfirsetukonu á hverjum stað.
SVO ERAÐ LIFA
Þeirra bama sem komust til fullorðinsára biðu ekki fjölbreytilegar
framavonir. íslenskt þjóðfélag var á seinni hluta 19. aldar enn að mestu
kyrrstætt bændasamfélag þar sem ráðandi öfl leituðust við að halda
ffamþróun í skeíjum með lagasetningum. Það er einkennandi fyrir
mannfjöldasögu íslands að fram til um 1870 gekk fæðingartíðni í
djúpum bylgjum, um 30 ára löngum. Þannig skiptust á fjölmennar og
fámennar kynslóðir og mörkuðust giftingar- og afkomumöguleikar
Sagnír2005 53