Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 81

Guð hefndarinnar
KRISTNI í NORÐUR-EVRÓPU
Sú kristni sem upprunalega breiddist út í Norður-Evrópu er nokkuð
frábrugðin kristninni sem þekkist í dag. Þegar hún náði fyrst útbreiðslu
lagaði kristnin sig að hugmyndafræði þeirra þjóða sem kristniboðið
í byrjun miðalda þekktust ekki
hugmyndir um hinn blíða Krist. Kristur
var sterkur, guð sem mátti heita á fyrir
bardaga með tákni hans, krossinum,
og vinna mátti bardaga með tilstyrk
hans. Hann varð að vera jafn
aðlaðandi guð og aðrir bardagaguðir
sem þekktust í Norður-Evrópu.
náði til. í byijun miðalda þekktust ekki hugmyndir um hinn blíða Krist.
Kristur var sterkur, guð sem mátti heita á fyrir bardaga með tákni hans,
krossinum, og vinna mátti bardaga með tilstyrk hans. Hann varð að
vera jafn aðlaðandi guð og aðrir bardagaguðir sem þekktust í Norður-
Evrópu. Þess vegna var áherslan fyrst og ífemst lögð á Krist sem
bardagakappa og tákn hans, krossinn, tákn sigurs í bardaga. Eitt
þekktasta dæmið um Krist sem bardagaguð er þegar Konstantínus,
Rómarkeisari 280-337 e. Kr., fékk draumsýn fyrir bardaga. Sagan segir
að í drauminum haft Konstantínus séð bæði krossinn og Jesú sjálfan.
Draumsýnin átti að hafa fært Konstantínusi sigurinn og eftir á reið hann
fagnandi inn í Rómarborg með tákn krossins á fánum sínum. Notkun
krossins sem slíks tákns og líkar sýnir voru áffam notaðar af
Karlamagnúsi og öðrum konungum Evrópu, þar á meðal norrænna
konunga, allt ffam á 13 öld.1
Kristur tók á sig þá mynd sem þörf var á í líft miðaldakonunga og
krossinn varð því tákn sfyrks hans en ekki dauða. í ljóðinu The Dream
of the Rood, sem var skráð með rúnum á Ruthwell steininn í Skotlandi
og í Vercelli handritiö á 7. öld, kemur skýrt ffam hvemig miðaldamenn
sáu Jesú Krist. í því er hann nefndur konungur, óhræddur og ákafúr í að
hanga á krossinum, prins og jafnvel „framreiðandi sigurs.“" Það var
nauðsynlegt fyrir útbreiðslu kristni að Kristur væri höfðingi og
bardagamaður svo höfðingjar samtímans gætu haft hann að fyrirmynd.
„Kristur sem striðshetja sem samþykkir sjálfviljugur að beijast við hin
illu öfl, er dæmi um bæði um hina engilsaxnesku hefð að endursegja
kristna umijöllun með eigin skilmálum um hetjudáðir og fá að láni
upplifúnina um Krist sem stríðskappa sem á uppruna sinn meðal rita
grískra kirkjufeðra.“iH
En hví að notast við engilsaxneskt ljóð til þess að útskýra kristni á
Norðurlöndum? Kristni barst til Norðurlanda ffá nokkrum mismunandi
stöðum, m.a. Bretlandseyjum, en þar var svipað samfélag og á
Norðurlöndum. Norðurlandabúar kynntust fyrst kristni í gegnum
trúboða frá Bretlandseyjum á 9. öld og það var þeirra útgáfa af kristni
sem fyrst náði fótfestu á Norðurlöndum.‘v Auk þess var nokkur hluti
eyjarskeggja af norrænum uppruna og Norðurlöndin höfðu að öllu
jöfnu regluleg samskipti við Bretlandseyjar. Það útskýrir að hluta til
áhrif þeirra. Seinna meir komu kristin áhrif annarsstaðar ffá. Til dæmis
voru sumir sænskir konungar undir áhrifum frá grísku
réttrúnaðarkirkjunni. En ffá suðri, þá sérstaklega ffá svæðinu milli
Hamborgar og Bremen, kom hugmyndin um „kristið einveldis
konungdæmi í umdæminu og hugmyndin um trúskiptingu fjöldans.
Hugmyndin um kristni sem pólitískt hvattan almenningstrúarsöfnuð
skapaðist ,..“v Það var þessi stofnanatengda útfærsla af kristni sem varð
seinna meir allsráðandi þegar kirkjan sfyrktist sem stofnun samhliða
ríkisvaldi konunga um alla Norður-Evrópu.
FÆÐARDEILUR, BLÓÐHEFND OG TILGANGUR
ÞEIRRA
Hvemig getum við vitað hvort fæðardeilur áttu sér stað á íslandi?
Næstum allar heimildir um fæðardeilur á íslandi koma úr
Islendingasögunum sem nú til dags eru ekki taldar óbrigðular sögulegar
Elsta þekkta kristslíkneskið frá skandinavísku kirkjunni.
heimildir. En þrátt fyrir það em þessar heimildir mikið notaðar af
sagnfræðingum sem félagssögulegar heimildir. Þar er að finna
upplýsingar um reglur og gildi samfélagsins sem þær vom ritaðar í.
Þetta á einnig við um fæðardeilur. Gmnnhugmyndin á bak við
fæðardeilur var hefndarskyldan sem var skylda allra karlmanna í
íslensku samfélagi. Megineinkenni fæðardeilna vom að „ofbeldi er
beitt til skiptis.“ Ennfremur var ofbeldið „takmarkað ... en venjulega fór
ofbeldið þó vaxandi.“vi Fæðardeilur em oft aðalhluti söguþráðarins í
íslendingasögunum sem margir fræðimenn telja að sýni fram á hversu
mikilvægur hluti samfélagsgerðarinnar fæðardeilur vom. Jesse Byock
heldur því fram að í tilfelli fæðardeilna hafi „[sjagan orðið að vera sögð
þannig að hún væri möguleg, trúverðug og þar af leiðandi gagnleg
innan ramma islenskra reglna um samfélagsskipan og þegnskipan
fæðardeilna. Sögumar virkuðu sem ritverk um félagslegri hegðun.“vii
Fæðardeilur þekktust um alla Evrópu á miðöldum og jafnvel langt
fram á nýöld. Ólafúr Lámsson segir: ,,[í] sumum löndum Evrópu
tíðkuðust hefndir æðilangan tíma eftir að þær hurfú hér á landi...[og
höfðu] tíðkazt víða um lönd og um langan aldur áður en byggð íslands
hófst.“ Hann gengur svo langt að segja að hefhigimin hafi fylgt
manninum frá örófi alda.viii En hvaða félagslega hlutverki þjónuðu
fæðardeilur og hefndarskyldan sem þeim fylgdi? Helgi Þorláksson
segir: „Fæðardeilur einkenna samfélög þar sem skortir sameiginlegt
framkvæmdavald.““ Islendingar lifðu í skammarþjóðfélagi, þ.e.
þjóðfélagi þar sem athafnir og almannaálit skiptu sköpum. í slíku
samfélagi var siðferðileg skylda manna að hefna. Að hefna ekki var
veikleikamerki og gat gert það að verkum að menn misstu heiður sinn
og komu mögulega óorði á þá sem stóðu með þeim.
Hefndarskylda var því skylda allra
karla, hver einasti karlmaður varð að
þora að hefna. Þannig var
karlmennska þeirra mæld, menn
þjóðveldisaldar voru einungis eins
karlmannlegir og þeir voru í augum
annarra.
í fæðardeilum á íslandi var lögð áhersla á að koma á friði og ljúka
málum því þjóðfélagið samþykkti ekki langvarandi deilur. Þetta er
stundum nefnt „friðurinn í fæðinni.“x Samfélagið samþykkti að
deilumál væru útkljáð eftir lögmálum fæðardeilna en krafðist skjótra
Sagnir200579