Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 74

Staðamál fynri og heimíldagildi Oddaverja þáttar
árum þegar hann sagði: „Þá hóf hann [Þorlákur] og íyrst tilkall til
umráða yfir stöðum, þ.e. þeim jörðum sem kirkjur stóðu á, og
heimajarðir voru gefnar til.“"vi
Deilur þær sem brutust út hér á landi með Þorláki biskupi höfðu
staðið lengi yfir annars staðar í Evrópu og voru enn ekki útkljáðar. Ari
eftir að Þorlákur tók biskupsvígslu kom þriðja Lateranþingið saman að
frumkvæði Alexanders III. páfa. Páfi þessi var í nánu bréfasambandi
við erkibiskupinn í Niðarósi. A kirkjuþinginu var algerlega tekið fyrir
að nokkur maður gæti átt guðshús. Hins vegar var viðurkennt að í
sumum tilfellum mættu leikmenn varðveita kirkjur, jus patronatus en
ekki í nafni eignarréttar heldur í þakklætisskyni fyrir það að forfeður
þeirra hefðu á sínum tíma reist kirkjumar."™ Þriðja Lateranþingið
staðfesti aðeins formlega það sem lengi hafði verið álit kirkjuyfirvalda,
kirkjan átti að fá yfirráð yfir stöðum og til að friðþægja þá bændur sem
sátu á kirkjujörðunum var leyfilegt að gefa þeim staðinn aftur í lén til
varðveislu um stundarsakir. Kirkjunnar menn töldu þessa löggjöf páfa
og hans manna ekki þurfa staðfestingu veraldlegra yfirvalda. Þess
vegna fór Þorlákur aldrei með boðskap sinn um yfirráð biskups yfir
kirkjum landsins fyrir Alþingi.
Opin bréf kirkjunnar sem Eysteinn erkibiskup mun hafa látið
Þorlák fá þegar hann hélt til íslands eftir vígslu eru ekki varðveitt. Einu
heimildimar sem við höfum um Staðamál fyrri em í Þorláks sögu yngri
(oftast kölluð B-gerð). Þar segir að árið 1179 þegar Þorlákur hafði setið
einn vetur að biskupsstóli hafi hann hafið yfirreið sína yfir
Austfirðingafjórðung. Fyrst ber til tíðinda þegar hann kemur að
Svínafelli. Sigurður Ormsson stórbóndi vildi láta vígja þar kirkju.
Þorlákur ber þá ffam boðskap Eysteins erkibiskups. Sigurður tekur illa
í hinn nýja boðskap biskups og „sagðist eigi mundu fría undan sér því
sem hann hafði áður frjálslega haldið sakir landsskapar og fomrar
hefðar.“'“víii Þeir kljást um málið þar sem Þorlákur grípur til kirkjuréttar
og boða erkibiskups en bóndi vísar til hefðarréttarins og fomra réttinda.
Biskup kveður þá sem þijóskast við og „tíundir eða heilagra manna
eignir halda með þrái séu bannfærandi eftir löglegar áminningar ef þeir
vilja ekki sættast og láta af sínum rangindum.“““ Bóndi gefur eftir og
lætur vígja kirkju og leggur máldaga hennar í vald biskups. Svo heldur
biskup áfram ferð sinni og ber hvarvetna upp erindi sitt um Austurland.
Menn em tregir til að játa undan sér erfðir sínar en gefast iðulega upp
fyrir biskupi. Fær biskup forræði yfir öllum stöðum austan
Hjörleifshöfða fyrir utan Þvottá og Hallormsstaði.
Næst ríður biskup að Höfðabrekku þar sem stórhöfðinginn Jón
Loftsson í Odda réð ríkjum. Þar hafði útsynningsstormur brotið tvær
kirkjur þar en Jón hafði látið gera þar nýja og mjög vandaða kirkju í
staðinn. Þegar Jón fer þess á leit við biskup að hann vígi kirkjuna spyr
Þorlákur hvort hann hafi heyrt boðskap erkibiskups. Jón á þá að hafa
svarað með þessari frægu setningu: „heyra má ég erkibiskups boðskap
en ráðinn er ég í að halda hann að engu og ekki hygg ég að hann vilji
betur né viti en mínir foreldrar Sæmundur hinn fróði og synir hans.““'
Þorlákur bregst við með því að hóta Jóni bannfæringu ef hann þráast
við. En stórmennið Jón segir biskupi að hann geti bannfært hvem sem
hann vilji en aldrei muni hann láta biskupi eftir kirkjueignir sínar, stórar
eða litlar. Biskup virðist skynja að öll alþýða fylgir Jóni að málum í
þessum efnum og sér að hann mun ekki koma staðamáli sínu ffam að
þessu sinni. Biskup lætur sér því nægja að gagnrýna siðferðilega
vankanta og ffilluhald Jóns ef marka má Þorláks sögu yngri.
Biskup hafði ekki ætlað sér að andmæli Jóns yrðu endalok
málareksturs síns. Hann ætlaði að ná fram réttindum kirkjunnar með
fulltingi erkibiskups í Niðarósi. En úr þeirri átt bámst aðeins
sorgarfréttir fyrir biskup. Árið eftir Staðamál fyrri (1180) var Eysteinn
erkibiskup flæmdur úr landi vegna deilna við Sverri Sigurðarsson
konung um kirkjumál. Þetta varð til þess að höfðingjar hér á landi
styrktust því þeir töldu sig hafa fordæmi í Sverri konungi.
Stuðningsmannalaus varð Þorlákur að játa sig sigraðan „og því féll
niður sú kæra um hans daga.““"
Margir halda því fram að vegna áhrifa ffá námsárum sínum erlendis
hafi Þorlákur verið ákafur kirkjuvaldssinni. En hafi hann haft brennandi
áhuga á kirkjuvaldsstefnunni þá dugir sú skýring varla að Þorlákur hafi
gefist upp eftir að Eysteinn hraktist úr landi. Magnús Stefánsson bendir
á að Þorlákur hafi ekki gefist upp að öllu leyti og að hann hafi haldið
áfram umleitunum þegar hann sá von um árangur. Nefnir hann þar mál
Holts í Önundarfirði, Stafholts í Breiðafirði og Bæjar í Bæjarsveit máli
sínu til stuðnings.“” Orri Vésteinsson talar einnig í sama dúr. Hann
telur að svonefhd uppgjöf Þorláks útskýri alls ekki af hveiju biskup
náði undir sig Breiðabólsstað í Fljótshlíð og af hveiju hann hafi látið
frænda sinn, Oddaveijahöfðingjann Orm Jónsson, hafa staðinn til
umráða en Ormur gat varla talist kirkjunnar maður þó hann væri djákni.
Orri bendir á að Prestssaga Guðmundar Arasonar kalli Breiðabólsstað
bestu landareign sem Þorlákur stýrði. Höfundur gefur þar til kynna að
hann viti af fleiri slíkum eignum sem hinn helgi maður hafði yfirráð
yfir. Orri heldur áfram og bendir á að í Arna sögu eru einnig
upplýsingar um að í kringum 1280 hafi fólk haldið að Holt í
Önundarfirði hefði verið undir stjóm biskupanna í Skálholti síðan
Þorlákur fór þar með staðaforráð. Báðir staðimir em í landshlutum þar
sem Þorlákur ætti engum árangri að hafa náð ef Oddaverja þœtti er
trúað. Orri gælir við þá hugmynd að Þorlákur hafi hreint ekki lotið eins
auðveldlega í gras og áður var haldið og segir að lokum að ef teknir em
með máldagar Húsafells, Helgafells, Hítamess og Saurbæjar „sem
sönnun fyrir vel heppnaðum málarekstri sem einkennir tímabilið þá er
ljóst að heilögum Þorláki tókst í raun nokkuð vel upp.“"""‘ Hvort sem
menn telja árangur Þorláks lítinn eða mikinn er alveg ljóst að hann var
nógur til að bændur og höfðingjar hættu að vera eins ömggir um rétt
sinn og áður. Fræðimenn em almennt sammála um að ein helsta
afleiðing Staðamála fyrri sé sú að bændur hættu meira eða minna að
ánafna kirkjunni heimajarðir og stofha staði.”“iv
UMRÆÐAN UM HEIMILDAGILDI ODDAVERJA
ÞÁTTAR
Yfirleitt er rætt um þijár gerðir Þorláks sögu, Þorláks sögu biskups
hina elstu, Þorláks sögu biskups yngri og C-gerð. Til einfoldunar hefur
sú hefð myndast að kalla elstu gerðina A-gerð og þá yngri B-gerð. B-
gerð og C-gerð em að mörgu leyti svipaðar enda hafa þær báðar
Oddaverja þátt innanborðs sem A-gerð hefur ekki.““
Sem elsta íslenska játarasagan ber Þorláks saga mikinn keim af
þýddum helgisögum. Sagan er skrifuð í svokölluðum lærdómsstíl enda
stílbrögð höfúndar greinilega lærð og undir áhrifúm frá latneskri tungu,
sem var ffummál helgisagnanna."“vi I grein sinni „Þorláks saga og
Lilja“ nefnir Ásdís Egilsdóttir að:
Þorláks saga ber[i] vott um góða menntun höfúndar. Hann
hefur verið mjög vel að sér í heilagri ritningu og
guðfræðilegum kenningum samtíðar sinnar, auk þess sem hann
hefúr gjörþekkt játarasagnahefðina. Til þess að sýna hvemig
Þorlákur líkir eftir Kristi og nýtur guðdómlegrar náðar notar
höfundur Þorláks sögu fjölda biblíutilvitnana.“xvii
Um ritunartíma A- og B-gerðar er í raun ekkert vitað með vissu en
þó em flestir fræðimenn nokkuð samhljóða í skoðunum sínum. A-gerð
Þorláks sögu er talin vera rituð um og eftir aldamótin 1200 í tilefni af
töku Þorláks í tölu dýrlinga. Sagan er væntanlega skráð fyrir dauða Páls
biskups árið 1211.“”'" Höfundurinn hefúr þekkt Þorlák og „vitnar einu
sinni í frásögn hans sem hann hefúr sjálfúr heyrt.“"id, I A-gerð er ekkert
minnst á Staðamál. Hefur sú skoðun notið mestrar hylli að sagan væri
líklega rituð undir handaijaðri Páls biskups Jónssonar. Páll biskup var
eftirmaður Þorláks og óskilgetinn sonur Jóns Loftssonar og Ragnheiðar
systur Þorláks. Að margra mati hefur Páll viljað halda sig við helgi
Þorláks og ekki viljað rifja upp óþægileg fjölskyldumál með því að
skrifa inn móður sína og föður og deilur þeirra við dýrlinginn/1 Um
ritunartíma B-gerðarinnar hafa verið skiptar skoðanir. Vitað er með
vissu að B-gerðin var ekki rituð fyrr en eftir 1222 þar eð ráða má af
lokaorðum Oddaverja þáttar að Sæmundur Jónsson, sonur Jóns
Loftssonar, hafi verið látinn þegar þátturinn var ritaður en hann lést
1222. Finnur Jónsson og Hannes Þorsteinsson töldu þáttinn vera ritaðan
um 1220-30 og Guðbrandur Vigfusson taldi B-gerð varla eldri en frá
1250.1'1 Síðari tíma ffæðimenn hafa talið söguna nokkm yngri og Jón
Jóhannesson taldi söguna ekki eldri en frá dögum Áma biskups
Þorlákssonar en hann lést við lok 13. aldar.1'" Jón Böðvarsson tekur í
sama streng og segir að „yngri sagan hafi verið sett saman á tímum
Ama biskups Þorlákssonar, sem staðarmálum hreyfði að nýju og bar
ffarn til sigurs þau baráttumál kirkjunnar, sem Þorlákur Þórhallsson
barðist fyrir fyrstur íslenskra manna, svo vitað sé."11"1
Undir þetta taka þau Armann Jakobsson og Ásdís Egilsdóttir í grein
sinni „Er Oddaveijaþætti treystandi?“ Þau em sammála því að sagan
72 Sagnir 2005