Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 74

Sagnir - 01.06.2005, Blaðsíða 74
Staðamál fynri og heimíldagildi Oddaverja þáttar árum þegar hann sagði: „Þá hóf hann [Þorlákur] og íyrst tilkall til umráða yfir stöðum, þ.e. þeim jörðum sem kirkjur stóðu á, og heimajarðir voru gefnar til.“"vi Deilur þær sem brutust út hér á landi með Þorláki biskupi höfðu staðið lengi yfir annars staðar í Evrópu og voru enn ekki útkljáðar. Ari eftir að Þorlákur tók biskupsvígslu kom þriðja Lateranþingið saman að frumkvæði Alexanders III. páfa. Páfi þessi var í nánu bréfasambandi við erkibiskupinn í Niðarósi. A kirkjuþinginu var algerlega tekið fyrir að nokkur maður gæti átt guðshús. Hins vegar var viðurkennt að í sumum tilfellum mættu leikmenn varðveita kirkjur, jus patronatus en ekki í nafni eignarréttar heldur í þakklætisskyni fyrir það að forfeður þeirra hefðu á sínum tíma reist kirkjumar."™ Þriðja Lateranþingið staðfesti aðeins formlega það sem lengi hafði verið álit kirkjuyfirvalda, kirkjan átti að fá yfirráð yfir stöðum og til að friðþægja þá bændur sem sátu á kirkjujörðunum var leyfilegt að gefa þeim staðinn aftur í lén til varðveislu um stundarsakir. Kirkjunnar menn töldu þessa löggjöf páfa og hans manna ekki þurfa staðfestingu veraldlegra yfirvalda. Þess vegna fór Þorlákur aldrei með boðskap sinn um yfirráð biskups yfir kirkjum landsins fyrir Alþingi. Opin bréf kirkjunnar sem Eysteinn erkibiskup mun hafa látið Þorlák fá þegar hann hélt til íslands eftir vígslu eru ekki varðveitt. Einu heimildimar sem við höfum um Staðamál fyrri em í Þorláks sögu yngri (oftast kölluð B-gerð). Þar segir að árið 1179 þegar Þorlákur hafði setið einn vetur að biskupsstóli hafi hann hafið yfirreið sína yfir Austfirðingafjórðung. Fyrst ber til tíðinda þegar hann kemur að Svínafelli. Sigurður Ormsson stórbóndi vildi láta vígja þar kirkju. Þorlákur ber þá ffam boðskap Eysteins erkibiskups. Sigurður tekur illa í hinn nýja boðskap biskups og „sagðist eigi mundu fría undan sér því sem hann hafði áður frjálslega haldið sakir landsskapar og fomrar hefðar.“'“víii Þeir kljást um málið þar sem Þorlákur grípur til kirkjuréttar og boða erkibiskups en bóndi vísar til hefðarréttarins og fomra réttinda. Biskup kveður þá sem þijóskast við og „tíundir eða heilagra manna eignir halda með þrái séu bannfærandi eftir löglegar áminningar ef þeir vilja ekki sættast og láta af sínum rangindum.“““ Bóndi gefur eftir og lætur vígja kirkju og leggur máldaga hennar í vald biskups. Svo heldur biskup áfram ferð sinni og ber hvarvetna upp erindi sitt um Austurland. Menn em tregir til að játa undan sér erfðir sínar en gefast iðulega upp fyrir biskupi. Fær biskup forræði yfir öllum stöðum austan Hjörleifshöfða fyrir utan Þvottá og Hallormsstaði. Næst ríður biskup að Höfðabrekku þar sem stórhöfðinginn Jón Loftsson í Odda réð ríkjum. Þar hafði útsynningsstormur brotið tvær kirkjur þar en Jón hafði látið gera þar nýja og mjög vandaða kirkju í staðinn. Þegar Jón fer þess á leit við biskup að hann vígi kirkjuna spyr Þorlákur hvort hann hafi heyrt boðskap erkibiskups. Jón á þá að hafa svarað með þessari frægu setningu: „heyra má ég erkibiskups boðskap en ráðinn er ég í að halda hann að engu og ekki hygg ég að hann vilji betur né viti en mínir foreldrar Sæmundur hinn fróði og synir hans.““' Þorlákur bregst við með því að hóta Jóni bannfæringu ef hann þráast við. En stórmennið Jón segir biskupi að hann geti bannfært hvem sem hann vilji en aldrei muni hann láta biskupi eftir kirkjueignir sínar, stórar eða litlar. Biskup virðist skynja að öll alþýða fylgir Jóni að málum í þessum efnum og sér að hann mun ekki koma staðamáli sínu ffam að þessu sinni. Biskup lætur sér því nægja að gagnrýna siðferðilega vankanta og ffilluhald Jóns ef marka má Þorláks sögu yngri. Biskup hafði ekki ætlað sér að andmæli Jóns yrðu endalok málareksturs síns. Hann ætlaði að ná fram réttindum kirkjunnar með fulltingi erkibiskups í Niðarósi. En úr þeirri átt bámst aðeins sorgarfréttir fyrir biskup. Árið eftir Staðamál fyrri (1180) var Eysteinn erkibiskup flæmdur úr landi vegna deilna við Sverri Sigurðarsson konung um kirkjumál. Þetta varð til þess að höfðingjar hér á landi styrktust því þeir töldu sig hafa fordæmi í Sverri konungi. Stuðningsmannalaus varð Þorlákur að játa sig sigraðan „og því féll niður sú kæra um hans daga.““" Margir halda því fram að vegna áhrifa ffá námsárum sínum erlendis hafi Þorlákur verið ákafur kirkjuvaldssinni. En hafi hann haft brennandi áhuga á kirkjuvaldsstefnunni þá dugir sú skýring varla að Þorlákur hafi gefist upp eftir að Eysteinn hraktist úr landi. Magnús Stefánsson bendir á að Þorlákur hafi ekki gefist upp að öllu leyti og að hann hafi haldið áfram umleitunum þegar hann sá von um árangur. Nefnir hann þar mál Holts í Önundarfirði, Stafholts í Breiðafirði og Bæjar í Bæjarsveit máli sínu til stuðnings.“” Orri Vésteinsson talar einnig í sama dúr. Hann telur að svonefhd uppgjöf Þorláks útskýri alls ekki af hveiju biskup náði undir sig Breiðabólsstað í Fljótshlíð og af hveiju hann hafi látið frænda sinn, Oddaveijahöfðingjann Orm Jónsson, hafa staðinn til umráða en Ormur gat varla talist kirkjunnar maður þó hann væri djákni. Orri bendir á að Prestssaga Guðmundar Arasonar kalli Breiðabólsstað bestu landareign sem Þorlákur stýrði. Höfundur gefur þar til kynna að hann viti af fleiri slíkum eignum sem hinn helgi maður hafði yfirráð yfir. Orri heldur áfram og bendir á að í Arna sögu eru einnig upplýsingar um að í kringum 1280 hafi fólk haldið að Holt í Önundarfirði hefði verið undir stjóm biskupanna í Skálholti síðan Þorlákur fór þar með staðaforráð. Báðir staðimir em í landshlutum þar sem Þorlákur ætti engum árangri að hafa náð ef Oddaverja þœtti er trúað. Orri gælir við þá hugmynd að Þorlákur hafi hreint ekki lotið eins auðveldlega í gras og áður var haldið og segir að lokum að ef teknir em með máldagar Húsafells, Helgafells, Hítamess og Saurbæjar „sem sönnun fyrir vel heppnaðum málarekstri sem einkennir tímabilið þá er ljóst að heilögum Þorláki tókst í raun nokkuð vel upp.“"""‘ Hvort sem menn telja árangur Þorláks lítinn eða mikinn er alveg ljóst að hann var nógur til að bændur og höfðingjar hættu að vera eins ömggir um rétt sinn og áður. Fræðimenn em almennt sammála um að ein helsta afleiðing Staðamála fyrri sé sú að bændur hættu meira eða minna að ánafna kirkjunni heimajarðir og stofha staði.”“iv UMRÆÐAN UM HEIMILDAGILDI ODDAVERJA ÞÁTTAR Yfirleitt er rætt um þijár gerðir Þorláks sögu, Þorláks sögu biskups hina elstu, Þorláks sögu biskups yngri og C-gerð. Til einfoldunar hefur sú hefð myndast að kalla elstu gerðina A-gerð og þá yngri B-gerð. B- gerð og C-gerð em að mörgu leyti svipaðar enda hafa þær báðar Oddaverja þátt innanborðs sem A-gerð hefur ekki.““ Sem elsta íslenska játarasagan ber Þorláks saga mikinn keim af þýddum helgisögum. Sagan er skrifuð í svokölluðum lærdómsstíl enda stílbrögð höfúndar greinilega lærð og undir áhrifúm frá latneskri tungu, sem var ffummál helgisagnanna."“vi I grein sinni „Þorláks saga og Lilja“ nefnir Ásdís Egilsdóttir að: Þorláks saga ber[i] vott um góða menntun höfúndar. Hann hefur verið mjög vel að sér í heilagri ritningu og guðfræðilegum kenningum samtíðar sinnar, auk þess sem hann hefúr gjörþekkt játarasagnahefðina. Til þess að sýna hvemig Þorlákur líkir eftir Kristi og nýtur guðdómlegrar náðar notar höfundur Þorláks sögu fjölda biblíutilvitnana.“xvii Um ritunartíma A- og B-gerðar er í raun ekkert vitað með vissu en þó em flestir fræðimenn nokkuð samhljóða í skoðunum sínum. A-gerð Þorláks sögu er talin vera rituð um og eftir aldamótin 1200 í tilefni af töku Þorláks í tölu dýrlinga. Sagan er væntanlega skráð fyrir dauða Páls biskups árið 1211.“”'" Höfundurinn hefúr þekkt Þorlák og „vitnar einu sinni í frásögn hans sem hann hefúr sjálfúr heyrt.“"id, I A-gerð er ekkert minnst á Staðamál. Hefur sú skoðun notið mestrar hylli að sagan væri líklega rituð undir handaijaðri Páls biskups Jónssonar. Páll biskup var eftirmaður Þorláks og óskilgetinn sonur Jóns Loftssonar og Ragnheiðar systur Þorláks. Að margra mati hefur Páll viljað halda sig við helgi Þorláks og ekki viljað rifja upp óþægileg fjölskyldumál með því að skrifa inn móður sína og föður og deilur þeirra við dýrlinginn/1 Um ritunartíma B-gerðarinnar hafa verið skiptar skoðanir. Vitað er með vissu að B-gerðin var ekki rituð fyrr en eftir 1222 þar eð ráða má af lokaorðum Oddaverja þáttar að Sæmundur Jónsson, sonur Jóns Loftssonar, hafi verið látinn þegar þátturinn var ritaður en hann lést 1222. Finnur Jónsson og Hannes Þorsteinsson töldu þáttinn vera ritaðan um 1220-30 og Guðbrandur Vigfusson taldi B-gerð varla eldri en frá 1250.1'1 Síðari tíma ffæðimenn hafa talið söguna nokkm yngri og Jón Jóhannesson taldi söguna ekki eldri en frá dögum Áma biskups Þorlákssonar en hann lést við lok 13. aldar.1'" Jón Böðvarsson tekur í sama streng og segir að „yngri sagan hafi verið sett saman á tímum Ama biskups Þorlákssonar, sem staðarmálum hreyfði að nýju og bar ffarn til sigurs þau baráttumál kirkjunnar, sem Þorlákur Þórhallsson barðist fyrir fyrstur íslenskra manna, svo vitað sé."11"1 Undir þetta taka þau Armann Jakobsson og Ásdís Egilsdóttir í grein sinni „Er Oddaveijaþætti treystandi?“ Þau em sammála því að sagan 72 Sagnir 2005
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104

x

Sagnir

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.